Zalig zen of overroepen? Alles over de kunst van het mediteren

Feeling Redactie

15 nov 2021

Je hersenen groeien ervan, je ervaart minder stress én wordt empathischer. Is meditatie de ultieme medicatie voor de 21ste eeuw?

Soms ben ik jaloers op mijn hond. Dan zitten we samen in de tuin te genieten van het najaarszonnetje: ik met een boek, zij vrolijk naast mij in het gras. Ik probeer me te concentreren op de zinnen die ik lees. Plots trekt iemand een grasmaaier in gang en aan de andere kant van de haag hoor ik een gesprek over vuile spinnenwebben. Ik zucht en check even of er nog nieuwe berichtjes zijn binnengekomen op mijn smartphone. En waar komt in godsnaam dat gezoem vandaan? Ik leg het boek op mijn schoot en staar naar Molly, die met een innemende, vrolijke blik geniet van de zon op haar snoet. Ze is helemaal in het moment, gewoon blij er te zijn. Waarom lukt dat míj nu niet? In dit tijdperk van voortdurende overprikkeling en onrust, is het haast onmogelijk geworden om je over te geven aan niets doen, aan stilte en ledigheid. Af en toe komen de vragen. Weet ik nog wel wat ik wil? Zit ik nog op het juiste pad? Het lawaai van het alledaagse dendert veel te luid over mijn innerlijke stem.

“Je problemen verdwijnen niet, maar je leert alles in perspectief plaatsen en ziet jezelf niet langer als het centrum van de wereld” Peter, leerkracht en meditatie-adept

Kritische wetenschapper

Misschien moet ik eindelijk maar eens leren mediteren. Zoals mijn oudste broer Peter (54), die twee jaar geleden een radicale carrièreswitch maakte. Op zoek naar meer diepgang zei hij vaarwel aan een prestigieuze job als burgerlijk ingenieur om leraar wiskunde en wetenschappen te worden in het middelbaar onderwijs. Het feit dat hij al enkele jaren mediteert, speelde absoluut een rol in die beslissing. “Ik kwam voor het eerst in aanraking met meditatie tijdens een teambuildingsactiviteit. Als rasechte wetenschapper was ik aanvankelijk enorm kritisch, maar er werden toch een paar dingen gezegd die ik straf vond. De coach vroeg bijvoorbeeld: ‘Wat doe je gewoonlijk als je in een ambetante vergadering zit?’ Ik zei dat ik dan meestal begon te dagdromen over plezante dingen, dat was toch hetzelfde als mediteren? Maar hij antwoordde dat mediteren net het tegenovergestelde is: ‘Je loopt niet weg van de problemen, maar kijkt ze recht in het gezicht’. Dat kwam binnen. Later las ik in The Economist een artikel over meditatie-apps. Ik dacht dat de journalist het fenomeen volledig zou afbreken, maar hij was er net laaiend enthousiast over. Daardoor werd ik opnieuw getriggerd. Ik begon Headspace te gebruiken, een van de bekendste meditatie-apps. Het heeft veel in gang gezet voor mij, ook al is het geen wondermiddel. Je omgeving blijft hetzelfde en je problemen verdwijnen niet, maar je gaat er wel anders mee om. Je leert alles in perspectief plaatsen en ziet jezelf niet langer als het centrum van de wereld. Ik word nu minder gedreven door frustratie of emoties. Ik ben ook een bewustere mens geworden en heb meer empathie voor anderen.”

“Net zoals je bepaalde spieren kunt ontwikkelen, kun je met de juiste mentale training bepaalde netwerken en connecties in de hersenen ontwikkelen’ Steven Laureys”, neuroloog

Sport voor de hersenen

Maar wat is die meditatie nu eigenlijk concreet? Het is een moment van mentale stilte, waarop je een andere staat van bewustzijn bereikt waarbij je vooral observeert wat er inwendig in je omgaat. Het gaat er niet om dat je je gedachten onder controle krijgt, maar dat je ze accepteert zoals ze zijn. Dat kan op verschillende manieren. Sommigen kiezen ervoor om met gesloten ogen in lotushouding te zitten en naar een app te luisteren. Anderen doen het onopvallend tijdens een wandeling in de natuur of op de trein. Er is dus zeker niet één ‘juiste’ manier om te mediteren. En mijn broer is niet de enige wetenschapper die overstag ging. Neuroloog Steven Laureys, die al meer dan twintig jaar onderzoek doet naar het menselijk bewustzijn, toonde in zijn onderzoekslaboratorium in Luik aan dat meditatie geen zweverig gezwets is en zelfs een toonbaar effect heeft op onze hersenen: je kunt er niet enkel je mentale én fysieke gezondheid mee versterken, maar ook je cognitieve prestaties. In zijn No-Nonsense Meditatieboek legt Laureys uit hoe meditatie een oplossing kan bieden voor stress, angst, emotionele en mentale problemen, concentratieproblemen, depressie, burn-out, slapeloosheid, chronische pijn en problemen met het immuunsysteem. Alles begint blijkbaar met het herprogrammeren van je brein: “Het doel van meditatie is niet om je brein of gedachten uit te schakelen, maar juist om extra geconcentreerd te zijn. Het is als sport, maar dan voor de hersenen. Net zoals je bepaalde spieren kunt ontwikkelen door bepaalde lichaamsdelen te trainen, kun je met de juiste mentale training bepaalde netwerken en connecties in de hersenen ontwikkelen. Hersenen zijn namelijk kneedbaar, een mechanisme dat we neuroplasticiteit noemen.” Laureys werkte voor zijn onderzoek samen met doorgewinterd meditatie-expert Matthieu Ricard. Die mediteerde urenlang onder de scanner en zo kon zwart op wit aangetoond worden dat bepaalde delen van Ricards brein zijn vergroot als gevolg van gerichte, mentale oefeningen. “Concreet gaat het om verdikkingen van zijn grijze massa in hersengebieden die belangrijk zijn voor aandacht, interne regulatie en het geheugen. Ook de snelheid waarmee informatie wordt uitgewisseld in de hersenen, is bij hem beter ontwikkeld.”

“Je kijkt naar jezelf zonder een oordeel te vellen. Daardoor word je toleranter, niet enkel voor jezelf maar ook voor andere mensen”Evi Hanssen, presentatrice en meditatie-adept

(Nog) geen meditatiepil

Het wetenschappelijk onderzoek naar meditatie mag dan veelbelovend zijn, tegelijk staat het nog in de kinderschoenen. De afgelopen twintig jaar werden er wereldwijd ongeveer 1.300 klinische studies geregistreerd, een peulschil in vergelijking met de 4.500 studies per jaar (!) die gelinkt zijn aan antidepressiva. Dat komt natuurlijk omdat farmaceutische bedrijven er weinig voordeel kunnen uithalen; vooralsnog bestaan er geen meditatiepillen. Dr. Laureys vindt dat gebrek aan aandacht erg jammer en stelt dat we in de westerse wereld te snel kiezen voor de quick fix, zoals antidepressiva die onze hersen- en zenuwactiviteit afremmen. “Die pillen zijn nuttig, maar meditatie en mindfulness zorgen voor minder bijwerkingen. Een zeer werkzaam middel tegen chronische pijn of stress is trouwens het Mindfulness Based Stress Reduction Program (MBSR), ontwikkeld door dr. Jon Kabat-Zinn, een hoogleraar in de moleculaire biologie. Deze vorm van meditatie neemt de pijn of stress niet weg, maar patiënten leren een verschuiving van perspectief aan: ze vestigen hun aandacht op iets anders dan de pijn, waardoor ze die ook (bijna) niet meer voelen.”

“De gouden regel is om de meditatie nooit te beoordelen op wat er tijdens het mediteren gebeurt (storm in je hoofd!), maar op hoe je je daarna voelt” Roel Wilbers, meditatietrainer

Waar is die oase?

In de klassieke gezondheidszorg wordt nog veel te vaak een onderscheid gemaakt tussen fysieke en mentale gezondheid, terwijl die zo nauw met elkaar zijn verweven. Roel Wilbers is een Nederlandse fysiotherapeut (kinesist) die zich omschoolde tot meditatietrainer. Hij schreef verschillende boeken over meditatie en maakt een populaire podcast: Meditatie Amsterdam. Ook hij gelooft rotsvast dat meditatie een krachtige aanvulling is op de klassieke geneeskunde. “We worden heel eenzijdig opgeleid in de medische wereld: ofwel fysiek ofwel mentaal. Daar liep ik echt tegenaan in het begin van mijn carrière. Dan kreeg ik iemand met klachten aan de schouder, maar je kunt de pijn niet wegmasseren zonder aan de oorzaak te werken. Vaak was dat stress. Daarom ging ik op zoek naar een aanvulling op de fysieke behandeling.” Tijdens een reis naar Nepal kwam Wilbers voor het eerst in aanraking met meditatie. Hij was erg enthousiast, maar aanvankelijk was het geen succes. “Het was te moeilijk. Dat is dus een klassiek probleem waar veel beginners mee worstelen. Je hebt een bepaald beeld over meditatie, omdat je altijd foto’s te zien krijgt van mensen in een wit gewaad die mooi rechtop zitten met een raadselachtige glimlach om de lippen, vaak ook met stromend water op de achtergrond. Zodra je begint met meditatie, verwacht je dus een zekere vorm van zen. Maar toen ík aan mijn eerste meditatiesessie begon, kwam ik in een luidruchtig circus terecht. Mijn gedachten schoten alle kanten op. Waar was die oase van rust?!” Dat is de reden waarom Wilbers gelooft dat meditatie best onder begeleiding gebeurt. “Meditatie is het leren kennen van jezelf. In de plaats van steeds naar buiten te kijken, richt je de blik naar binnen, iets wat we bijna nooit meer doen. Als je het doet, kom je dus dingen tegen die je niet verwacht. Leuke dingen, maar ook minder plezierige gedachten. Tijdens het mediteren merk je pas hoe onrustig je eigenlijk bent. De gouden regel is dan ook om de meditatie nooit te beoordelen op wat er tijdens het mediteren gebeurt (storm in je hoofd!), maar op hoe je je daarna voelt. Vergelijk het met sport: terwijl je op de loopband staat, heb je pijn en zweet je je kapot, maar daarna voel je je kiplekker. De meeste mensen verwachten iets anders als ze beginnen te mediteren, ze schrikken van de chaos. Daarom moet je de juiste begeleiding krijgen, om door die eerste, warrige fase te geraken. Als dat lukt, gaat er een nieuwe wereld aan mogelijkheden open die je echt kan helpen in het leven.”

Gedachten als wolken

Niet iedereen gebruikt meditatie als een medische tool, de meeste mensen die mediteren, doen dat om steviger in het leven te staan. Dat zijn niet enkel de zweverige types à la Ingeborg. Veel BV’s uit onverwachte hoek hebben zich inmiddels geout als mediteerder. Denk maar aan Hannelore Knuts, Tom Barman, Wouter Torfs, Wouter Deprez en Kathleen Aerts. Ook onze eigen federale minister van Ambtenarenzaken Petra De Sutter is al heel lang overtuigd van het nut van meditatie. “Rond mijn veertigste heb ik het boeddhisme ontdekt. Daardoor kreeg ik een belangrijk inzicht: de oorsprong van alle lijden ligt bij verlangens en gehechtheid. Door te mediteren kun je proberen je verlangens los te laten. Helaas laat mijn huidige bestaan het niet meer toe om dagelijks een half uur neer te zitten en te mediteren, daarvoor is mijn agenda te volatiel. Gelukkig kan ik ook perfect mediteren tijdens het wandelen of op de trein. Ik focus op mijn ademhaling, observeer mijn gedachten en emoties en laat ze zijn. Als wolken die de zon afschermen, waaien ze langzaam voorbij. Het is een serieuze oefening, maar na verloop van tijd wordt het een automatisme. Ik merk dat mijn empathie sterker is ontwikkeld. Dat komt goed van pas in de politiek, waar je vaak onderhandelt, problemen moet oplossen en tot een consensus moet komen. Als je begrijpt waarom iemand een ander standpunt inneemt dan jij, brengt dat je dichter bij de persoon. Sowieso vergt het zeer veel energie om minister te zijn, alles gebeurt enorm snel. Meditatie helpt me om in balans te blijven. Een kabinet opstarten en meteen laten functioneren tijdens een pandemie is niet niks. Ik kon negatieve emoties gelukkig wel omzetten in positieve energie, waardoor ik zin heb om me nog meer te engageren.”

Avondgebed

Ook tv-persoonlijkheid Evi Hanssen is een fervent beoefenaar van meditatie. Samen met Jutta Borms en Hilde De Baerdemaeker schreef ze er dit najaar een boek over: Nog 9 minuten. Het boek vloeide heel natuurlijk uit de gelijknamige podcast die ze samen maken over meditatie. De titel verwijst naar de negen minuten die je ’s ochtends gebruikt om te snoozen in bed, maar die je evengoed voor meditatie kunt gebruiken. “Nu is er plots veel aandacht voor meditatie, zelf ben ik er acht jaar geleden al aan begonnen. Ik heb daar nooit een geheim van gemaakt, maar de media pikten het niet op. Ik herinner me wel nog een artikel in Humo dat een paar jaar geleden verscheen: ze deden meditatie nog af als iets heel zweverigs. Maar alles heeft tijd nodig om te groeien. De noodzaak wordt voelbaar in deze maatschappij, waar snelheid en hard werken worden gepromoot. We zitten misschien wel op een kantelmoment. Mensen voelen dat er nog een andere manier is, dat het niet altijd sterker en harder en beter en verder moet. Mijn oma haakte en breide met vier naalden. Tik tik tik. Ze kon zich er helemaal in verliezen. Of het avondgebedje: even tijd maken om stil te worden en dank je te zeggen. Eigenlijk was dat mediteren avant la lettre. We zijn dat allemaal kwijtgeraakt.” Evi voelt dat ze zichzelf beter heeft leren kennen door te mediteren. “Je kijkt naar jezelf zonder een oordeel te vellen. Je bent eerlijk met jezelf. Daardoor word je toleranter, niet enkel voor jezelf maar ook voor andere mensen. Mijn sociale contacten gingen erop vooruit, er is minder drama. Zelf heb ik in de afgelopen tien jaar zeker twee decennia levenservaring gepropt. Ik heb heel gretig en gulzig kansen gepakt. Sinds ik mediteer, kies ik steeds meer de richting van inhoud die mij gelukkig maakt. Ik denk na over de manier waarop ik met mijn talent en bekendheid iets kan doen wat mij tevreden maakt, maar waar andere mensen misschien ook iets aan hebben. Ik schrijf veel vaker en dat gaat me goed af. Het is een vaardigheid waar ik steeds beter in word. Schrijven is op zichzelf al iets meditatiefs, heel fijn om erin gezogen te worden. Inzoomen op je gedachten en het dan laten voorbijgaan. Daarnaast ben ik ook een echte stapper geworden. Ik heb een hond en moet sowieso elke dag naar buiten. Ik adem in, ik adem uit en vind schoonheid in alles. Soms stop ik voor een huis, omdat het licht er zo mooi op valt. Ik kijk écht. Ik voel hoe ik mijn passen zet. Dat kan ik nu echt niet meer missen.”

Zenziekte

Als je luistert naar de ervaringen van geoefende mediteerders, kun je bijna niet anders dan zelf ook overstag gaan. Maar is het echt alleen maar positief? Helemaal in de marge van het wetenschappelijk onderzoek vinden we toch enkele waarschuwingen die aantonen dat meditatie niet altijd zonder gevaar is. Willoughby Britton is dokter in de klinische psychologie (Brown University Medical School, Rhode Island) en doet onderzoek naar de schaduwkant van meditatie. Ze is grote fan van meditatie, dus aanvankelijk was haar onderzoek heel positief gericht. Maar tot haar grote verbazing ontmoette ze ook steeds vaker mensen bij wie het fout liep. Ze haalt aan dat meditatie een vorm van zelfonderzoek is, waarbij mensen tot grote inzichten komen maar zichzelf ook kunnen verliezen, bijvoorbeeld met psychoses tot gevolg. Je zou er ook migraine van kunnen krijgen, hallucinaties of slaapproblemen. Mensen met zware psychische problemen zouden zelfs overspoeld kunnen worden door hun trauma’s. In Azië is het al langer bekend dat je paniekaanvallen kunt krijgen na meditatie, of intens verdrietig kunt worden. Dat wordt beschreven als de zogenoemde ‘zenziekte’, waarbij je totaal uitgeput raakt na meditatie. Het wordt er beschouwd als iets wat kan gebeuren, het maakt nu eenmaal deel uit van het proces. Maar veel trainers in het Westen hebben er nog nooit van gehoord. In meditatieland is het zelfs een beetje taboe om het over die potentiële negatieve effecten te hebben, omdat iedereen zo overtuigd is van het nut van meditatie. Mijn broer Peter maakte zelf ook een kanttekening bij zijn positieve ervaring. “Meditatie gebruiken om iets te blijven volhouden, werkt niet. Ik heb een ernstige burn-out gehad, maar omdat ik mediteerde, heb ik de uitputting langer verdragen dan nodig was. Daardoor ben ik eigenlijk nog veel dieper in de put geraakt. Dat is de keerzijde van de medaille. Maar uiteindelijk heb ik de burn-out wel overwonnen en nu houd ik mijn eigen veerkracht veel beter in de gaten.”

“Waarschijnlijk geldt voor meditatie net hetzelfde als voor zoveel andere ervaringen in het leven: als je twijfelt, aarzel dan niet om nee te zeggen. Intussen adem ik in en adem ik uit. Repeat.”

Meditatie voor beginners

De Engelse motivational speaker en voormalige hindoemonnik Jay Shetty schreef met Think like a Monk een zeer toegankelijk boek vol praktische tips en technieken om bewuster in het leven te staan. Een belangrijke oefening is het to-belijstje. De meeste mensen maken enkel to-dolijstjes. Stel: je wilt verdieping in je relatie. Een potentieel to-dolijstje luidt dan als volgt:

Vaker samen op weekend gaan.
Etentjes plannen.
Tijd maken voor gesprekken.

Maar naast het ‘doen’, moet je ook aandacht hebben voor het ‘zijn’ en dus ook een to-belijstje opstellen:

Kalmer zijn.
Meer begrip tonen.
Geïnteresseerder zijn in de gevoelens van mijn partner.

Op die manier leef je bepaalde waarden na die jou vervolgens zullen inspireren om het vooropgestelde doel te bereiken.

Dit artikel komt uit het novembernummer van Feeling. Meer lezen over de mooiste lingerie om het binnen gezellig te maken, de beste wellnessadresjes of de beste recepten? Haast je dan nu naar de krantenwinkel. Pst: en nu koop je jouw Feeling met een shampoo en conditioner van Rituals voor slechts € 7,99 extra.