Getuigenissen: Nora en Geraldine leefden allebei samen met een narcist

Feeling Redactie

28 apr 2021

De bekendste narcist van het afgelopen decennium is zonder twijfel Donald Trump. Narcisme is hierdoor een beetje een modewoord geworden, maar dat maakt narcisme niet minder pijnlijk. Over mensen met een verwoestende vorm van eigenliefde.

Toptennisser Andre Agassi vertelt in zijn openhartige biografie over de verschrikkelijke tirannieke eisen van zijn vader Mike. Het was zijn vaders droom om aan de top van een sport te staan, en wat niet lukte met de drie oudere kinderen, moest de kleine Andre goedmaken: hij zou tennis spelen en kampioen worden. Nooit is hij goed genoeg voor zijn vader. Toen hij zijn eerste grand slam won, reageerde papa: “Maar je hebt wel de vierde set verloren.” Een keer heeft Andre zijn vader een verontschuldiging proberen te ontfutselen. Hij moest zijn wagen aan de kant zetten van de schok toen zijn vader zei dat hij inderdaad van één ding spijt had: “Ik zou je niet meer doen tennissen.” Maar hij vervolgde: “Ik had je moeten leren golfen of baseball spelen. In die sporten ga je langer mee en verdien je meer.” Een opgeblazen ego. De voortdurende stroom aan kritiek. Het gebrek aan empathie. De vanzelfsprekendheid waarmee de eigen dromen en ambities op de voorgrond worden geplaatst. Andre trok zijn conclusie: mijn vader is een narcist.

Nora en Geraldine leefden allebei samen met een narcist. Nora’s moeder vond zichzelf de meest fantastische moeder van de wereld en behandelde haar dochter als haar eigendom. De vriend van Geraldine veranderde van de ene dag op de andere in een tirannieke echtgenoot. Maar narcisme is niet makkelijk te diagnosticeren en slachtoffers verliezen vaak eerst hunzelf voor ze beseffen wat er écht aan de hand is.

Handleiding tot manipuleren

Annelies Smolders, therapeut bij Huis Midori, beschrijft narcisten als lege mensen. “Het zijn trieste, kleine figuren die nood hebben aan grote prikkels om die innerlijke leegte op te vullen. Ze pompen zichzelf op ten koste van iemand anders. Ze maken zich groter op de kap van hun omgeving. Ze zijn vaak wel charismatisch, ze hebben een x-factor, ze maken indruk en leven ook echt voor die bewondering.”

‘Een narcist voelt zich God.
En God wil niet beseffen
dat hij een lege doos is, die
gedachte kan hij niet aan’

Slachtoffers van narcisten hebben vaak grote moeite om de juiste diagnose van hun probleem te krijgen. Niet zelden duwen therapeuten hen de ‘verkeerde’ kant uit: een betere communicatie met de partner, een positievere houding tegenover de moeder, werken aan de relatie. Wat bij een narcist verloren moeite is, want die verandert niet. “Narcistische mishandeling is nog niet zo bekend”, zegt Iris Koops, ervaringsdeskundige, schrijver van twee boeken over de problematiek en bezieler van de site ‘Het verdwenen zelf’. “Het is ‘sneaky’, onderhuids. Als slachtoffer zoek je de fout bij jezelf, want dat heeft de narcist je ook altijd zo verteld. Het uiteindelijke resultaat is dat je volledig van jezelf vervreemdt, dat je bijna niet meer bestaat. Vandaar de naam: het verdwenen zelf.”

Wat een diagnose en een erkenning van de mishandeling niet makkelijker maakt, is dat we leven in een tijd waar overdreven zelfliefde kan bloeien, en misschien zelfs wordt aangemoedigd. De bedrijfswereld is een tolerante omgeving voor haaien. Psychopaten en narcisten worden er beloond voor roekeloos en meedogenloos gedrag. “In de zakenwereld raak je meestal heel ver zonder geweten”, zegt Annelies Smolders. “Geen schaamte kennen en goed kunnen manipuleren, is daar eigenlijk heel handig.” “Ik zie veel narcistische trekken in de cultuur vandaag”, zegt Iris. “Het etaleren van je perfecte leven op social media, de stortvloed aan selfies, het voortdurend formuleren van je eigen mening, dat ikke-ikke-ikke... Maar net daarom is het goed dat we inzicht krijgen in hoe narcisme functioneert, dan krijgen narcisten minder macht.”

De beste moeder ter wereld

“Er circuleert een foto op het internet: een klein poesje kijkt in de spiegel en ziet een leeuw”, zegt Nora (37), die met een narcistische moeder leefde. “Die zelfoverschatting typeert de narcist: mijn moeder dacht echt dat ze fantastisch en geweldig was. Ze was ervan overtuigd dat ze de beste moeder ter wereld was.” Opgroeien met een narcistische ouder lijkt me extra moeilijk. Van een man kun je scheiden. Van een baas kun je afscheid nemen. Een moeder heb je voor het leven. “Ach, ik heb geleerd me te beschermen”, zegt Nora. “Er zijn mensen die een radicale breuk aanraden, en dat is misschien in andere gevallen ook nodig. Ik heb ervoor gekozen mijn moeder nog te zien, maar ik houd haar op een afstand. Er is geen sprake van een echte relatie. Het is slechts een oppervlakkig contact.”

‘Zij eigende zich mijn successen
toe. Die waren allemaal
het gevolg van het feit dat zij
zo’n fenomenale moeder was’

Het knagende gevoel dat er iets niet klopte kwam – zoals bij velen – al heel jong bij Nora, “maar je hebt geen referentiekader, je moeder is de enige moeder die je kent. Soms merkte ik het wel aan de reactie van mijn omgeving. Ooit kwam ik als kind triest thuis, omdat er een ruzie was geweest op school. De buurman die mij zag, was bezorgd en reageerde heel warm: wat is er gebeurd, morgen is het vast weer over, en meer van die dingen die je dan zegt om een kind te troosten. Toen ik thuiskwam, begon mijn moeder meteen te gillen. Ze heeft me helemaal de grond ingeboord. Niet om wat er gebeurd was op school. Maar omdat de buurman mij had zien huilen. Hoe had ik dat kunnen doen? Eigenlijk bedoelde ze: wat zouden de mensen nu wel denken van haar? Zij was de perfecte moeder, en ik had dat beeld doorbroken, want ik had gehuild. Zo kan ik duizend voorbeelden vertellen. Maar het was altijd: ik ben zo’n goede moeder, ik heb zoveel voor je gedaan, ik heb alles voor je over, ik zeg dit alleen maar voor je eigen goed.”

Een kind als een verlengstuk van jezelf

Nora kwam zeker in aanmerking voor de titel ‘perfecte dochter’: heel mooie resultaten op school, goedgemanierd en gedisciplineerd. “Presteren was mijn overlevingsmechanisme. Ik was het slimste meisje van de klas. Maar zij eigende zich al mijn successen toe. Die waren allemaal het gevolg van het feit dat zij zo’n fenomenale moeder was. Ik deed het goed op school, omdat zij me dat had geleerd. Een andere keer betekenden mijn verwezenlijkingen niks. Dan was ik slim omdat de andere kinderen zo dom waren. Niks was mijn prestatie, niks was van mij. En dat mag je heel letterlijk nemen. In ons huis was niets mijn eigendom. Dan was er weer een pop weg van mijn kamer, of een kledingstuk verdwenen uit mijn kast. Dat had ze dan cadeau gegeven aan iemand. Ik, en alles wat ik had, was van haar. Zij had mij gebaard, ik was haar bezit, dat zei ze weleens. Net zo vaak kon ze roepen: ‘Jij bent mijn dochter niet meer’.”

Het is niet moeilijk om te zien hoe zo’n opvoeding iemand kan opzadelen met een laag zelfbeeld, eeuwige twijfels en onzekerheid. Een narcistische ouder ziet de kinderen louter als een verlengstuk van zichzelf, heeft geen respect voor hun grenzen en walst zonder enig probleem over hun gevoelens en behoeftes heen. Nora: “In mijn latere leven waren al mijn relaties transactioneel: ik moest altijd geven, vond ik. En blijven geven. Tot ik helemaal leeg was.” Een lange zoektocht langs therapieën en cursussen veranderde weinig. Tot Nora dat boek van Agassi las; het ahamoment dat veel slachtoffers van narcisme ervaren. “Ik herkende zoveel van mezelf. Net als bij Andre ging het nooit over wat ik wilde of wie ik was, maar altijd over haar dromen en ambities. Plots kon ik er een woord op plakken: mijn moeder is een narcist.”

De partner heeft altijd ongelijk

“Hij leek de ideale man. En mijn omgeving bevestigde dat: ‘Wat een geluk heb jij met Alain’. En dat voelde ook zo: hij adoreerde me, zette me op een voetstuk, vertelde me hoe mooi en bijzonder ik wel was. Ik was achttien en liet me volledig meeslepen in die liefde. Ik dacht dat ik de loterij gewonnen had.” Geraldine was bijna dertig jaar samen met een man met narcistische trekken. “Het kantelpunt kwam toen we getrouwd waren. Toen veranderde alles. Vanaf toen draaide het allemaal om hem. Het was alsof hij dacht: nu gaat ze toch niet meer zo snel weg. Toen begonnen de conflicten. Over andere vrouwen, hij flirtte voortdurend. Maar als ik iets zei, was het: ‘Wat ben jij jaloers, jij hebt een probleem, daar moet je iets aan doen’. Over geld. ‘Het huis is toch goed zoals het is, waarom moeten we nu renoveren? Je moet er echt eens over nadenken waarom je altijd geld wilt uitgeven’. Elke ruzie eindigde op dezelfde manier: uiteindelijk was het mijn fout. Aan hem mankeerde niks, het probleem zat altijd bij mij. En dat werd met zoveel overtuiging gezegd, dat ik er zelf aan begon te twijfelen. Zo word je voortdurend ondermijnd en afgebroken.” “Jammer genoeg is dat een typisch voorbeeld van de dynamiek in een relatie met een narcist”, zegt Annelies Smolders. “Het is een spel van aantrekken en afstoten. Narcisten zijn in het begin echt smoorverliefd, ze verwachten dat die vrouw dat grote gemis in hun binnenste gaat goedmaken. Een week later denken ze daar misschien al anders over. En dan is het niet: ‘Ik had te hoge verwachtingen’, maar wel: ‘Zij voldoet niet’. Het probleem ligt altijd bij de ander.”

‘Elke ruzie eindigde op
dezelfde manier: uiteindelijk
was het mijn fout. Aan hem
mankeerde niks’

Dat de relatie nog zo lang geduurd heeft, ligt volgens Geraldine louter aan haar grote doorzettingsvermogen en de wil zich weg te cijferen en er het beste van te maken. “Ik heb me vaak eenzaam gevoeld in dat huwelijk, ook in de opvoeding van de kinderen stond ik er alleen voor. Echte intimiteit en verbondenheid heb ik van hem nooit gekregen. Ik wist dat de relatie niet juist zat, maar ik kon er de vinger niet op leggen. Ik had er geen woorden voor. Pas toen een therapeut tegen me zei: ‘Jij zit in een ongezonde, destructieve relatie die niet goed voor je is’, begon het te dagen. Die avond heb ik gegoogeld, de website van ‘Het verdwenen zelf’ ontdekt, en toen vielen de puzzelstukken op hun plaats. Ik leefde samen met een narcist.” Annelies Smolders denkt niet dat narcisten te genezen zijn. Ze komen ook zelden in therapie. “Een narcist voelt zich God. En God wil niet beseffen dat hij een lege doos is, die gedachte kan hij niet aan.”