Overleven op afstand: zo compenseer je het gebrek aan contact

Een leven met bubbels en social distancing laat ons meer dan ooit voelen: aanraking is van levensbelang. Een gebrek aan lijfelijk contact gaat knagen. Met een leegte zo tastbaar, drong een zoektocht zich op naar hoe die huidhonger te stillen.

Goeie vrienden begroeten met een kus, je moeder een warme omhelzing geven, die collega eens goed vastpakken: sinds het coronavirus door onze wereld raast, zijn zulke spontane aanrakingen plots niet meer vanzelfsprekend. We geven geen handen meer, lopen met een boog om elkaar heen in de supermarkt en maken daardoor vaak ook geen oogcontact meer. Naast alle warmte en solidariteit die in deze tijden van nood – gelukkig – overal opduiken, zijn we op vlak van lichamelijk contact nog nooit zo afstandelijk geweest. We moeten wel, want zelfs een handdruk kan fatale gevolgen hebben. En dat terwijl wetenschappelijke onderzoeken al jaren uitwijzen dat aanrakingen en knuffels van onschatbare waarde zijn voor ons welzijn, en – cynisch genoeg – ook voor onze weerstand.

Lees ook: met deze mondmaskers steun je het goede doel

Het voordeel van voelen

Door knuffels, een vrijpartij, een simpele handdruk en zelfs door oogcontact maken we oxytine aan, bekend als het knuffelhormoon. Oxytine maakt ons ontspannen, we worden er vrolijk van, het geeft zelfvertrouwen en het verbetert ons immuunsysteem. Vraag is dan ook wat het met ons doet als we die dagelijkse spontane aanrakingen wekenlang moeten missen. De term ‘huidhonger’ is niet voor niets ontstaan: het verlangen naar een aanraking, naar contact met de ander, kan dusdanig groot zijn dat we er letterlijk ziek van worden.

In het boek Huidhonger. Aanraking is van levensbelang geven auteurs Bruno Müller-Oerlinghausen en Gabriele Mariell Kiegbis voorbeelden van wat zelfs kleine, alledaagse aanrakingen met ons doen. Zo krijgt een bediende in een restaurant die iemand lichtjes aanraakt vaak een grotere fooi dan een collega die dat niet doet. En klanten in een warenhuis zijn eerder geneigd om deel te nemen aan een enquête of proeverij wanneer ze vlak ervoor onopvallend zijn aangeraakt.

‘Aanraking zorgt voor oxytine, een hormoon dat ons vrolijk maakt, dat zelfvertrouwen geeft en ons immuunsysteem verbetert’

Dat fysiek contact een heel krachtige basisbehoefte is, ontdekte de Amerikaanse psycholoog Harry Harlow al in de jaren zestig. Hij wilde weten hoe belangrijk de rol van de moeder is bij de ontwikkeling van aapjes en zette een controversieel experiment in gang. Harlow sloot een babyaapje op in een kooi met twee surrogaatmoeders, de ene was van een pluchen stof gemaakt en had geen voeding te bieden, de ander was van metaaldraad en bevatte een fles melk. Tot Harlows verbazing ging het aapje niet naar de ‘moeder’ met de melk, maar klampte het diertje zich vast aan de pluchen mama. Het aapje wilde de pluchen figuur zelfs niet loslaten. Daaruit concludeerde Harlow dat aanraking, affectie en liefde belangrijker zijn voor gehechtheid dan voedsel.

Dat huidcontact een gunstige invloed heeft op de hechting van een kind en daarmee ook op de ontwikkeling, is inmiddels bekend. Waar te vroeg geboren kinderen vroeger meteen de couveuse ingingen, wordt nu in de mate van het mogelijke geopteerd om het kind bij de moeder of de vader te leggen, zodat er lichaamscontact is. Veilig gehechte kinderen staan doorgaans sterker in hun schoenen dan leeftijdsgenoten met een tekort aan fysiek contact.

Contact houden

Ook volwassenen kunnen lijden aan huidhonger. De behoefte aan een paar warme armen om je heen verschilt van mens tot mens, maar feit is dat in tijden van nood, onzekerheid en angst het verlangen naar verbondenheid toeneemt. In coronatijden storten we ons massaal op de sociale media om in contact te blijven met onze familie, vrienden en collega’s. En die manier van communiceren maakt al veel goed, ook als alternatief voor echte aanrakingen, zegt seksuoloog Wim Slabbinck. “Mensen die het sowieso moeilijk hebben om contact te maken en daardoor in een klein wereldje leven, raad ik aan om de nabijheid van anderen te blijven opzoeken. Want we zijn nu eenmaal kuddedieren, we voelen ons beter als we omringd zijn door anderen. Ik heb een cliënt die zich heel eenzaam voelde, en door de lockdownmaatregelen nam dat toe. Door dagelijks contact te zoeken met anderen, vond hij weer een stuk rust. Hij deed boodschappen voor mensen in zijn buurt en hij maakte een praatje met de buren aan de overkant. Zo eenvoudig kan het soms zijn.” Zorgen voor iemand, online contact houden met vrienden en familie, het helpt wel degelijk als we nood hebben aan echt, fysiek contact.

Wim Slabbinck, seksuoloog: ‘Mensen staan in deze lockdown meer stil bij de waarden van het leven. Soms kunnen koppels nu weer communiceren’

Bo Van den Bulcke is psychologe en oprichtster van SAAM, een collectief voor lijf en geest. “De huid- of de tastzin is een orgaan dat langs twee kanten werkt; je kunt worden aangeraakt, maar je kunt ook van binnenuit beroerd worden. Er zijn zoveel mooie, warme initiatieven die gedeeld worden. Via muziek, kunst of poëzie bijvoorbeeld. Ook singles hebben daar veel aan, het kan de eenzaamheid een stukje wegnemen. Dat vervangt voor een deel het tekort aan aanraking, zeker tijdens de coronacrisis zijn we daar heel creatief in geworden.”

Veranderende verbondenheid

Behalve nood aan fysiek contact, is er dezer dagen ook veel angst voor aanrakingen. Ook bij mensen die onder hetzelfde dak wonen, zelfs bij koppels. “De meeste koppels blijven op dezelfde manier seks hebben dan anders”, zegt Slabbinck. “Maar er zijn ook mensen die bang zijn voor te veel intimiteit en op een andere manier seks hebben, door samen te masturberen bijvoorbeeld. Het is belangrijk om elkaar daar wat ruimte in te geven, we zitten tenslotte wekenlang samen in een huis. Aan koppels met kleine kinderen die spontaan je slaapkamer in- en uitlopen, geef ik de tip om Netflix Kids op te zetten. Dat stopt niet, de series lopen vanzelf door. Normaal raad ik te veel schermtijd niet aan, maar in dit geval is het wel handig.”

Bo Van den Bulcke, psychologe: ‘Door je bewust te worden van je eigen lichaam, kun je het gebrek aan contact met anderen voor een deel bufferen’

Te veel op elkaars lip zitten, is nu niet bepaald bevorderlijk voor de seksuele spanning. Dat er zowel straks een babyboom wordt verwacht als een piek in het aantal echtscheidingen, is inmiddels bekend. Maar Slabbinck merkt op dat, net door de huidige crisissituatie, de verbondenheid onder koppels toeneemt. “Mensen staan meer stil bij de waarden van het leven, bij wat echt belangrijk is en wat niet. Daardoor kunnen ze onderlinge problemen en zorgen makkelijker relativeren. Plots is het allemaal niet meer zo belangrijk en zie ik dat het een aantal koppels lukt om weer te communiceren, om afspraken te maken zonder dat er veel discussie aan voorafgaat.”

Uiteraard is ook het omgekeerde het geval. Het is niet meer dan normaal dat we ons meer aan elkaar beginnen te ergeren. “Even afstand nemen door in je eentje naar buiten te gaan, kan al een groot verschil maken”, zegt Slabbinck. “Hoe lastig het vaak ook is, een stukje ruimte voor jezelf bewaren, is belangrijk.”

Me, myself and I

Dat je die ruimte ook heel goed kunt zoeken in je eigen hoofd, bewijst de stijgende populariteit van meditatie- en andere rustgevende apps. Ook dat is een alternatief voor een tekort aan fysiek contact. Rust in je eigen hoofd creëren, maar ook jezelf aanraken. “Via gezichtsmassage bijvoorbeeld”, zegt Bo Van den Bulcke. “Dat is een effectieve manier om contact te maken vanuit jezelf. Ook op de dienst intensieve zorgen (bij het UZ Gent) gebruiken we muziek of kunst om mensen die uit een coma ontwaken terug bij zichzelf te brengen tijdens het wakker worden.”

Nu mensen door de lockdownmaatregelen nog meer op zichzelf aangewezen zijn dan anders, biedt lichaamswerk vaak al heel wat soelaas voor de eenzaamheid. “Zo kun je je gewoon eens op je ademhaling concentreren, zonder dat het zweverig of spiritueel wordt. Sta stil bij het in- en uitademen en de beweging van je borst of buik. Het kan ook door dans of muziek. Wat gebeurt er met je lichaam, wat voel je als je je favoriete muziek hoort? Door mensen bewust te maken van de connectie met je eigen lichaam, maken we ze ook alert op de relatie met zichzelf, met je eigen identiteit. Je lichaam speelt daar een belangrijke rol in. Het gebrek aan contact met anderen kun je voor een deel op die manier bufferen.”

Bankzitter gezocht

Met of zonder corona, we leven in een contactarme maatschappij en de eenzaamheid neemt alleen maar toe. Niet voor niets zijn er, al jaren geleden, knuffelworkshops in het leven geroepen. De nood om aanrakingen bij een wildvreemde te zoeken via een workshop is een onvermijdelijk gevolg van een samenleving waarin veel mensen alleen wonen, zegt Slabbinck. “In landen als Japan is het nog veel extremer. Er wonen nog veel meer singles dan bij ons en de Japanners hebben ook meer moeite met seks. Dan zie je dat je ginder iemand voor een half uurtje kunt boeken om gewoon bij je te komen liggen.”

‘De nood om aanrakingen bij een wildvreemde te zoeken, is een gevolg van een samenleving waarin veel mensen alleen wonen’

Mensen ervaren meer en meer dat intimiteit moeilijk bereikbaar kan zijn. “In onze maatschappij gaat intimiteit vaak samen met seks”, zegt Slabbinck. “Terwijl heel wat singles eerder intimiteit zoeken dan seks, maar geen andere manier vinden. Ze willen iemand met wie ze samen op de bank naar een film kunnen kijken, iemand die zijn armen om je heen slaat. Ik denk dat we ons er nog veel te weinig van bewust zijn in welke mate dat van invloed is op onze mentale gezondheid. Daarom is het belangrijk om er aandacht aan te besteden.”

Ook bij ons kun je iemand ‘boeken’ om bij je te zijn zonder dat er seks aan te pas komt. Iemand die een nacht bij je slaapt, of samen met je op de bank zit en je hand vasthoudt.

Hardnekkig gewoontegedrag

Nu de nood aan de man is, blijken we dus behoorlijk creatief te zijn in de invulling van eenzaamheid en gebrek aan aanrakingen. Of onze manier van enerzijds intens communiceren en tegelijk fysiek afstand houden blijvend is, is nog maar de vraag. De impact van de coronacrisis op onze omgang met anderen is interessant onderzoeksmateriaal voor sociologen.

Beate Volker is hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam en volgt de ontwikkelingen van onze manier van communiceren in coronatijden met grote belangstelling. “We hebben elk onze kring van mensen die dichtbij staan, zoals familie of vrienden. Daarnaast hebben we een netwerk van zwakkere bindingen. Ik heb het dan over het praatje dat je maakt met iemand op straat, of in de sportclub. Dat zijn niet je beste vrienden, maar het gaat wel om plezierige contacten. En die hebben we niet meer in coronatijden. Dat is paradoxaal, want die oppervlakkige contacten hebben we nodig om ons ingebed te voelen in de omgeving waar we wonen, om erbij te horen. Wat daarvoor in de plaats komt, is nog onduidelijk. Oké, we hebben al die WhatsApp-groepen en buren die elkaar helpen, maar wat dat op lange termijn doet, moeten we afwachten.”

Beate Volker, hoogleraar sociologie: ‘Ik denk dat die angst niet blijvend is. Op den duur schudden we weer spontaan handen zoals voorheen’

Volker hoopt dat we met z’n allen lessen leren uit deze periode waarin we binnenshuis leven. Dat het op deze manier ook gaat, is al bewezen door de Chinese bevolking die maanden in lockdown zat. Maar in het Westen zijn we minder gedisciplineerd en veel meer gewend aan onze individuele vrijheid. En die mindset verandert echt niet op een paar weken tijd. “Ik ben er bijna zeker van dat we straks weer massaal naar buiten gaan, de restaurants bezoeken en concerten bezoeken”, zegt Volker. “Tegelijk zal de angst nog wel een tijd nazinderen. Er zullen meer virussen op ons afkomen, dat weten we allemaal. Maar ik denk dat die angst niet blijvend is. Op den duur vallen we terug op ons oude gedrag en schudden we weer spontaan handen zoals voorheen.”

Terug naar het normale leventje

Ook Alain van Hiel, professor psychologie aan de UGent, is die mening toegedaan: “Eerst moet die samenhorigheid er geweest zijn, natuurlijk. Maar mensen keren snel terug naar hun gewone niveau, hun normale leventje. Dat zien we ook bij tegenslagen in het persoonlijke leven. Hoe erg en ontwrichtend die ook zijn, wie iemand is, blijft in basis gelijk. Iemand die blij en monter is, zal dat waarschijnlijk ook blijven na erge gebeurtenissen, zoals een overlijden van een naaste. Natuurlijk moet je de zaken een plaats geven, maar na verloop van tijd keren mensen vaak terug naar hun ‘basis’.

Zo zal het ook gaan met collectieve dreigingen en crisissen. Na de aanslagen in Brussel op 22 maart 2016 waren veel mensen bang om die stad te bezoeken. Schoolreizen werden afgezegd. Achtergelaten reiskoffers werden gemeld en daarna door ontmijningsteams onschadelijk gemaakt. Het regende afboekingen van hotels. De eerste dag na de feiten stapten er flink wat pendelaars met een bang hart de trein op. Maar na enkele weken waren ze enigszins op hun gemak, en waren ze klaar om stilaan alles te vergeten. Dat is de mens ten voeten uit. Gewoontegedrag is moeilijk uit te roeien.”

Lees meer over psycho & relatie:

• Getuigenis: Isabelle leefde met een narcist: “een rollercoaster waar je moeilijk afraakt”
• ‘En toen werd het stil’: het hoe en waarom van ghosten
• Single? Relatie-expert Kris De Groof tipt hoe je de lockdown overleeft

Openingsbeeld: Trui Chielens.