Genoeg over jou: Ben jij een narcistische gesprekspartner?

Feeling Redactie

13 nov 2023

Ben jij een aangename luisteraar die oprecht geïnteresseerd is in de verhalen van je vrienden? Of luister je maar met een half oor, op zoek naar een gaatje om over jezelf te kunnen vertellen? Dan ben je misschien een narcistische gesprekspartner.

Toen ik mijn studie Germaanse talen na drie jaar voor bekeken hield en nog maanden te overbruggen had voordat ik me bij een ‘veel leukere’ toneelopleiding zou kunnen inschrijven, zocht ik een goedbetaalde, tijdelijke job om mijn droom te kunnen financieren. Voor ik het wist, stond ik in een witte overall autobumpers te controleren op lakschade en leerde ik mistlampen inbouwen met een elektrische schroevendraaier. Van een universitaire omgeving, waar ik gewend was geraakt aan casual conversaties over metafysica, belandde ik in een fabriek waar non-stop Liefde is een Kaartspel door de boxen werd gejaagd. Drie weken later was het nieuwe ervan af en sloeg de verveling toe. Ik stelde achteloos een vraag aan de vrouw die samen met mij aan de band stond. “Jij hebt toch een kind? Hoe is het eigenlijk om te bevallen?”

Achteraf gezien kan ik dat precieze moment pinpointen als het eerste interview dat ik ooit heb afgenomen. Ik luisterde geboeid en stelde honderden bijvragen. De uren vlogen voorbij en op het einde van de dag had ik het gevoel dat ik veel had bijgeleerd over het wonder van de voortplanting. De volgende maanden paste ik die techniek genadeloos toe op al mijn werkmakkers. Het beviel me zelfs in die mate, dat toen ik niet door de toelatingsproeven van het conservatorium geraakte, ik me zonder veel spijt inschreef aan de school voor journalistiek. Ik heb dus van luisteren mijn beroep gemaakt en neem vandaag meerdere interviews per week af. Maar soms vraag ik me af of ik wel echt een goede luisteraar bén. Als ik thuis een opname beluister van een gesprek, krimp ik regelmatig in elkaar. Daar heb je háár weer. Mevrouw Interessant, die haar eigen verhaal ook altijd enorm boeiend vindt. “Ik weet precies wat je bedoelt, want zelf heb ik ooit…” En lap, ze is weer vertrokken op haar egotripje.

Lees ook: Een psychotherapeute over gaslighting: ‘Je verliest je identiteit en autonomie’

Praten is een balspel

Je hebt het waarschijnlijk ook al meegemaakt. Je gaat koffiedrinken met een vriendin en als je naar huis rijdt, voel je je vaag geïrriteerd: ze heeft geen enkele keer gevraagd hoe het met jou gaat. Of omgekeerd: zelf de cold shoulder krijgen omdat je tijdens dat ene emotionele gesprek niet goed geluisterd hebt. Soms ga je conversationeel in de fout, omdat je niet weet hoe je in bepaalde situaties hoort te reageren. Wat zeg je tegen iemand die net haar moeder is verloren? Die snikkend haar hart bij je uitstort? Eigenlijk moet je niets anders doen dan troosten en luisteren. Er zijn. Niets zeggen. Maar vaak vallen we onbeholpen terug op wat we zelf ervaren hebben: “Toen míjn moeder stierf, heb ik…” Je dwingt de rouwende persoon te luisteren, beleefd te zijn. Daarmee heb je het onderwerp ‘gekaapt’: plots gaat het over jóúw verdriet, jouw besognes. Helaas heeft die persoon daar op dat moment geen boodschap aan, er is gewoon geen ruimte voor in haar hoofd.

Begin met de eenvoudigste vraag die er is: “Hoe is het met jou?” En daarna niet van wal steken over jezelf, maar luisteren

De Amerikaanse hoogleraar in de sociologie Charles Derber heeft een naam gegeven aan die lichtelijk egocentrische neiging om de conversatie naar jezelf toe te trekken: conversational narcissism. In zijn werk uit hij veel kritiek op de hyperindividualistische samenleving van vandaag. Een van de oorzaken die hij daarvoor ziet, is het sociaal weefsel dat steeds meer verzwakt. Onze families zijn een stuk kleiner geworden en we wonen niet meer op een kluitje onder de kerktoren. We hebben veel minder dagelijkse conversaties, waardoor we er steeds meer naar verlangen. We missen aandacht en om die reden zijn we in sociale situaties steeds meer geneigd om een groot deel van de aandacht op te eisen. In een professionele werkomgeving is het normaal om ambitieus uit de hoek te komen en ‘de beste’ te willen zijn, maar vandaag vertonen we die trekjes dus ook als we bij familie of vrienden zijn. Derber stelt vast dat het doorgaans heel subtiel is, nauwelijks merkbaar eigenlijk: het verlangen om meer te praten dan de ander en de focus te verleggen naar zichzelf. Om die dynamiek duidelijk te maken vergelijkt hij een gesprek met een balspel. Je gooit een balletje op, de ander vangt de bal en werpt hem terug. Het probleem is dat als je een verhaal hoort van iemand anders, je meteen in je eigen herinneringen op zoek gaat naar referentiemateriaal en de bal soms vergeet terug te gooien. De ‘tegenpartij’ blijft gefrustreerd achter.

Switchen of steunen?

Hoe komt het toch dat we zo graag aan het woord zijn? Onderzoekers van het Harvard University Social Cognitive and Affective Neuroscience Lab onderzochten de bloedtoevoer naar bepaalde delen in de hersenen. Aan bijna tweehonderd proefpersonen werd gevraagd om hun eigen opinies en persoonlijkheidskenmerken te beschrijven. Daarna moesten ze hetzelfde doen, maar dan over vrienden en kennissen. Toen de hersenactiviteit werd onderzocht, zagen ze dat als proefpersonen over zichzelf vertellen, niet alleen de prefrontale cortex goed doorbloed raakt (wat gebruikelijk is in die situatie), maar ook stukken van het mesolimbisch dopaminesysteem. Dat zijn de delen van de hersenen die doorgaans geassocieerd worden met beloning: ze lichten op tijdens seks, het gebruik van drugs en het eten van fastfood. Geen wonder dus dat we onszelf zo graag horen praten: het is verslavend.

Voel je je een beetje betrapt? Geef maar toe dat je zeker al eens bijna ontploft bent tijdens het luisteren, omdat je als een hijgend hondje je eigen verhaal wilde blaffen. Inwendig was je volledig op jezelf gefocust en goot je een anekdote mentaal al in verhaalvorm, inclusief hilarische openingszin. Daardoor miste je natuurlijk compleet wat de ander aan het vertellen was. Maar uiteraard wil je niets liever dan een goede gesprekspartner zijn.

Soms moet je troosten en luisteren, maar val je onbeholpen terug op je eigen ervaring. “Toen míjn moeder stierf…”

Om te begrijpen waar je onbewust de mist ingaat, moet je je bewust worden van je eigen gedrag. Het loont de moeite om jezelf eens te observeren. Er zijn namelijk twee manieren om te reageren tijdens een gesprek. Stel je de volgende situatie voor. Je wandelt met je vriendin in de stad. Ze zegt dat ze nog een cadeautje moet kopen voor haar man, die binnenkort jarig is. Hoe reageer jij? De eerste mogelijkheid is iets in de aard van “Ik heb onlangs voor mijn man Dior Sauvage gekocht, die Johnny Depp blijft toch een sexy motherfucker.” Dit is de zogenoemde shift response: je hebt het gesprek naar jezelf toe getrokken, weg van de ander. De tweede optie is: “Misschien een geurtje? Wat is zijn lievelingsparfum?” Hier zien we de support response: je bent geïnteresseerd in wat je vriendin zegt en probeert te helpen door bij het onderwerp te blijven.

Waarschijnlijk gebruik je in alle gesprekken die je aangaat een mix van antwoorden: soms ga je in op het onderwerp, soms trek je de lakens naar jezelf toe. Maar mocht je je afvragen waarom je moeilijk nieuwe vrienden maakt, dan is een van de oorzaken misschien een fundamentele desinteresse in andere personen. Mensen voelen het vrij snel aan of iemand werkelijk geïnteresseerd is of dat je de ander alleen maar gebruikt als klankbord. Begin een gesprek daarom liefst altijd met het stellen van de eenvoudigste vraag die er is: “Hoe is het met jou?” En daarna niet meteen van wal steken over jezelf, maar luisteren. En stel vooral bijvragen of knik af en toe eens. Als je dat niet doet, raakt je gesprekspartner onbewust in de war. Begrijpt ze wel wat ik zeg? Is dit onderwerp wel interessant genoeg? Waarom reageert ze nu niet? Uiteindelijk stopt ze met praten en kom jij weer aan het woord.

Lees ook: Behulpzaam of people pleaser? Een psycholoog over wanneer je best voor jezelf kiest

Deep listening

‘Echt’ luisteren is niet zo evident. De Canadese dokter in de psychologie Faye Doell stelt dat je kunt luisteren om iemand te begrijpen of kunt luisteren om daarna zelf iets te kunnen zeggen: een paar keer knikken en ‘ah ja’ zeggen, ongeduldig wachtend om met je eigen verhaal van wal te kunnen steken. De mensen die zich bekwamen in de eerste manier van luisteren, hebben doorgaans meer vrienden. In de psychologie noemen ze die actieve manier van luisteren deep listening. Het doel is drieledig: informatie vergaren, een persoon of situatie begrijpen en ten slotte ook een goed gevoel overhouden aan het gesprek. Je neemt de beslissing om echt te luisteren naar iemand en te horen wat hij of zij zegt. Niet meteen met ‘oplossingen’ komen, want daarmee wil je aantonen hoe slim je zelf bent.

Wie zichzelf wil transformeren tot een aangename gesprekspartner, verplaatst zichzelf in de situatie van de ander, let op lichaamstaal, houdt oogcontact, stelt zich empathisch op, oordeelt niet en vat af en toe in haar eigen woorden samen wat de ander net heeft gezegd. Hoe voelt het om zelf het ‘slachtoffer’ te zijn van een narcistische gesprekspartner? Aan een verhaal beginnen en plots gedwongen worden om te luisteren naar een uiteenzetting over het amorele liefdesleven van een vriend(in)? Of ongevraagd dwingend advies krijgen over een moeilijke, ethische beslissing die je in de nabije toekomst moet nemen?

Leuk, iemand die de kamer oplicht met zijn hilarische verhalen, maar hij is waarschijnlijk de laatste die je in vertrouwen neemt als je met een probleem zit

Voordat je geïrriteerd raakt, moet je je realiseren dat de meeste mensen niet eens in de gaten hebben dat ze het gesprek kapen of zichzelf op het voorplan zetten. Het beste wat je in die situatie kunt doen, is die persoon onderbreken en zeggen hoe je je voelt: “Waarom luister je niet gewoon naar wat ik te zeggen heb? Kun je alsjeblieft even wachten met je mening te geven?” Die persoon zal zich hopelijk meteen realiseren wat er aan de hand is, zich excuseren en de aandacht terug op jou vestigen. Het is ook mogelijk dat hij of zij je met een lege blik aanstaart en geen gevolg geeft aan je opmerking. Dan is het meteen duidelijk dat je niet langer moet investeren in die vriendschap en kun je zonder schuldgevoel alle toekomstige mails, berichtjes en telefoontjes negeren. Het wordt natuurlijk wel een stuk complexer als je te maken hebt met een narcistische gesprekspartner die bulkt van charisma. Een persoon die meteen de hele kamer oplicht als hij binnenkomt en vaak compleet krankzinnige, hilarische verhalen vertelt. De hoge amusementswaarde zorgt ervoor dat niemand het erg vindt dat die persoon een vol uur aan het woord is, maar het is waarschijnlijk wel de laatste persoon die je in vertrouwen neemt als je met een probleem zit.

Converseren is een kunst

Voordat je helemaal gecrispeerd geraakt en alle gesprekken die je voortaan aangaat tot in het kleinste detail wilt analyseren, moeten we ons afvragen of élk gesprek altijd in balans moet zijn. Misschien moet je alle conversaties die je met iemand voert, als één geheel bekijken. Niet alleen het gesprek van vandaag, maar ook alle voorbije en toekomstige gesprekken onder de loep nemen. Dan merk je bijvoorbeeld dat goede vriendschappen gedefinieerd worden door cyclische conversaties. Een van mijn beste vriendinnen kreeg enkele jaren geleden borstkanker. Ze had enorm veel behoefte om te ventileren over de angst die haar was overvallen en de daaropvolgende zoektocht naar een nieuw evenwicht in haar leven. Ik heb weken geluisterd, af en toe een vraag gesteld en opnieuw geluisterd. Ik kookte kippensoep en dronk thee aan haar keukentafel. Mijn eigen beslommeringen bleven grotendeels op de achtergrond. Maar onlangs gingen we samen op restaurant en ging het plots ook weer over de uitdagingen in míjn leven. Alsof de slinger langzaam de andere kant opging. Dat is het voordeel van langdurige vriendschappen, waar je je niet altijd hoeft af te vragen of de ander het wel goed met je voorheeft. Die strijd is lang geleden al gestreden. Daarom zijn hechte vriendschappen zo goed bestand tegen korte periodes van onschuldig narcisme.

Een goed gesprek voeren lijkt in deze tijden van WhatsApp en Messenger een verloren kunstvorm, waarvan we de regels stilaan zijn vergeten. Maar wat als je de doorsnee, pragmatische gesprekken van alledag zou kunnen overstijgen en af en toe een onvergetelijk gesprek aangaan? Injecteer je ontmoetingen met vrienden of kennissen met een dosis elegantie en flair. Kies een interessant onderwerp om over te converseren. Je kunt bijvoorbeeld een ‘probleem’ of stelling poneren en om advies vragen. Samen de pro’s en contra’s besnuffelen. Je herkent een schitterend gesprek meteen als het je overkomt. Ik herinner me een etentje in de hete zomer van augustus 2018. We zaten met zes vrienden aan tafel in de tuin en niemand ging slapen voor 4 uur ’s nachts. De hele avond voerden we samen één lang gesprek over onze ouders en hoe we het kind in onszelf nooit waren vergeten. Iedereen kwam voldoende aan bod en er waren grote emoties met een lach en een traan. Het was dan ook de beste avond van die zomer. Een fantastisch gesprek laat sporen na: je gloeit van geluk omdat je een oprechte, authentieke verbondenheid voelt met anderen. Dat is hoe alle goede gesprekken zouden moeten verlopen: geen wedstrijd, maar een groepsgebeuren waarbij iedereen een stukje van zichzelf opoffert en daardoor zuurstof geeft aan de groep.