Leve de luie lockdown! Waarom nietsdoen geen zonde is

Evelien Rutten

13 apr 2021

Een cursus Chinees, pottenbakken en zuurdesem kweken: tijdens de lockdown maakten we massaal ambitieuze plannen die na een tijd een kleine dood stierven. Moeten we ons daar schuldig over voelen of is nietsdoen net broodnodig? Journaliste Evelien Rutten ging voor ons op onderzoek.

Ik ken een collega die zichzelf en haar levensstijl voortdurend verbetert. Ze optimaliseerde haar financiën met een budgetapp en kan daardoor, zonder schuldgevoel, spontaan op citytrip. Haar lichtblauwe Smeg-koelkast is getransformeerd tot een heuse saladbar, waarin alle ingrediënten netjes voorgesneden klaarstaan om de hele week gezond te kunnen lunchen. Haar digitale agenda komt in de buurt van een wiskundige vergelijking, waarbij elk half uur een ‘taak’ krijgt toebedeeld. Daardoor houdt ze op het einde van de dag meer tijd over, bijvoorbeeld om haar jaarlijkse quota van gelezen boeken zeker te halen. Ze heeft duidelijke doelen, een langetermijnvisie én het charisma om al die opgedane levenservaring in een slim, eigentijds businessmodel te gieten als coach.

Zelf ben ik meer iemand die op het gevoel, al improviserend door het leven meandert. Geef mij alsjeblieft een strakke deadline of er gebeurt níéts. Ik heb bewondering voor de manier waarop mijn collega haar eigen leven zo productief vormgeeft, maar onderhuids voel ik soms ook een vorm van rebellie opborrelen tegen zoveel efficiëntie. Ik denk dan met weemoed terug aan mijn grootouders, die zo graag zwijgend in een klapstoel voor hun huis zaten, kijkend naar alles en iedereen die toevallig voorbijkwam. Zen avant la lettre. Tegenwoordig zie je nergens nog klapstoelen voor huisjes: door onze smartphones lopen werk en privé naadloos in elkaar over en niemand heeft nog tijd om te niksen. Maar zijn we als mens wel gemaakt om altijd bezig te zijn? Is een beetje aanmodderen ook niet nuttig? Mogen we ons nog vervelen af en toe? Projecten beginnen en níét afmaken? Ik vond het antwoord midden in een globale epidemie.

Afkicken van productiviteit

Tijdens de Grote Lockdown van 2020 kwam de wereld met gierende banden tot stilstand. Plots verloor iedereen die niet in de zorg of in een supermarkt werkte, geen tijd meer met
fileleed, woon-werkverkeer, hobby’s buitenshuis of enige vorm van een sociaal leven. Wat overbleef, was een overschot aan tijd. Het soort tijd waar we niet meer aan gewend waren: lege uren zonder vooropgesteld doel. Onze oververhitte hersenen, gevormd door jarenlange blootstelling aan genadeloos kapitalisme en win-winmodellen, zochten op automatische piloot meteen een andere invulling voor de vrijgekomen tijd. Dit was een opportuniteit die we niet mochten laten liggen. Eindelijk ruimte om te leren pottenbakken,
Italiaans te leren, een boek te schrijven, een website te bouwen, te trainen voor een halve marathon, soufflé te leren bakken én À la recherche du temps perdu te lezen. Mijn eigen man besloot zelfs een exotische trip naar China in scène te zetten, met een week lang hilarische fotoshoots waarin mijn dochter en ik verkleed moesten figureren. Dolle pret, maar na enkele weken viel de drang om lollig en interessant te zijn helemaal weg. Er sloop steeds meer uitstelgedrag in ons bestaan. Ja, we zouden eigenlijk dringend die kast moeten verven, maar eerst nog even een aflevering van The Crown kijken. Hoe vaker we toegaven aan schermtijd en schijnbaar zinloos lummelen, hoe moeilijker het werd om de motor van creatieve productiviteit weer aan te zwengelen. Het voelde als afkicken, zonder te weten waarvan. Zin hebben om vrienden te zien en etentjes te organiseren, maar tegelijk ook blij zijn dat je geen uren aan het fornuis moet staan en gewoon een paar bitterballen in de Airfryer kunt mikken.

Nietsdoen is essentieel

Zowat iedereen in mijn omgeving had in de begindagen van de lockdown grootse plannen, maar ze werden bijna allemaal stilletjes onder de mat geveegd. We werden bevangen door een collectieve luiheid, waarbij alle overbodige (mentale) ballast eraan moest geloven. Geen zin meer in gedoe, enkel in het hoogstnoodzakelijke: Netflix dus. Moeten we ons daar nu wel of niet schuldig over voelen? In het normale, coronavrije leven, wordt tijd automatisch voor ons ingevuld. We draaien mee in een carrousel van afspraken, vergaderingen, werk en hobby’s van de kinderen. Alsof we met z’n allen gehersenspoeld zijn door de prestatiemaatschappij, lijden we aan een constante vorm van taakspanning,
waardoor we nooit helemaal tot rust komen en het aanvoelt alsof er altijd nog iets te doen is. Als dat kader voor een stuk wegvalt, zoals tijdens de lockdown, worden we weer zelf verantwoordelijk voor het vrijgekomen deel van onze tijd. Maar omdat we die vrijheid niet meer gewend zijn, weten we precies niet meer hoe we ons daarbij moeten gedragen. We zouden eigenlijk blij moeten zijn dat er eens helemaal niets moet, maar hoe begin je daaraan, aan niets? En wat brengt het op? Nochtans is het wetenschappelijk bewezen dat ‘nietsdoen’ essentieel is voor ons mentaal én fysiek welzijn. De Amerikaanse professor en psychiater Sue Smalley (UCLA) doet onderzoek naar het nut van mindfulness en stelt dat af en toe tijd doorbrengen in de stilte van de natuur, zonder externe afleidingen, ons leven meer in balans brengt. Om productief en creatief te blijven, moeten het ‘doen’ en het ‘zijn’ in ons leven namelijk in evenwicht zijn. Voor ons is dat natuurlijk niet evident, want we krijgen al van jongs af aan ingeprent dat we onze talenten ten volle moeten benutten en geen tijd mogen verspillen. De grote filosoof Kant vond ‘nietsdoen’ zelfs onverdedigbaar: het is zogezegd onze morele plicht als mens om onze capaciteiten ten volle, op een constructieve manier aan te wenden.

Verveling maakt creatief

Doordat we altijd en overal onze smartphone bij hebben, kunnen we ook nog maar moeilijk omgaan met nietsdoen. Wachten op de bus? Schermpje kijken. Aanschuiven bij de kassa van de supermarkt? Schermpje kijken. We zijn het verleerd om ons gewoon eens wat te vervelen, terwijl verveling wel degelijk nut heeft. Dat zegt sociaal psycholoog Wijnand van Tilburg (Universiteit van Essex), die zichzelf een heuse ‘vervelingswetenschapper’ mag noemen. Uit zijn onderzoek blijkt dat bij mensen die zich vervelen, de tijd trager verloopt. Hun concentratie gaat achteruit en ze raken sneller geïrriteerd. Je té lang vervelen is dus niet goed, maar je moet verveling ook niet volledig uit de weg gaan. Er is namelijk een positief aspect: door verveling wordt je creativiteit aangewakkerd, want een verveeld brein gaat vanzelf op zoek naar prikkels. Van Tilburg ontdekte ook dat er een relatie is tussen verveling en zingeving. Door je te vervelen en te dagdromen, kom je soms in een nostalgische bui, waardoor je leven wat meer diepgang krijgt. Verveling zou ook het groepsgevoel versterken: als je toch niets anders te doen hebt, ben je sneller bereid anderen te helpen.

Inweven van rust

In eigen land pleit psychiater Dirk De Wachter al jaren voor het toelaten van meer verveling in ons leven: “Het kan geen kwaad om af en toe een beetje rust te nemen en je te vervelen. Je krijgt er nieuwe ideeën van en dat kan best gezond zijn. Ik hoor van veel kunstenaars in mijn kennissenkring dat de lockdown eigenlijk wel meeviel: ze vonden het fijn om zich terug te trekken en geraakten er zelfs door geïnspireerd. Nietsdoen is inderdaad heel nuttig: veel mensen leven op de rand van een burn-out. Ze zijn altijd opgejaagd: niet enkel in hun werk, maar ook in hun vrije tijd, met al die hobby’s en leukigheden. Voor kinderen is verveling een belangrijk aspect in de opvoeding. Je hoeft hen niet altijd te animeren of ze bij elk vrij moment een smartphone in hun handen te drukken. Laat ze maar eens zelf bedenken wat ze moeten doen. Dat geldt dus ook voor volwassenen. Weet je, als het te druk is, voelen we ons slecht. Als er niets te doen is, voelen we ons ook slecht. Dat is de borderline-tijd waarin we leven. De oplossing voor een oververhit bestaan is niet een totaal afgekoeld bestaan, maar het inweven van rust, reflectie en stilte in dat bestaan. Het is nooit goed om van alles naar niets te gaan. We moeten leren vertragen, verstillen, nadenken, tijd nemen, reflecteren. Niet ‘eruit stappen en niks doen’. Ons drukke bestaan is niet op te lossen met ineens alles stilleggen. Het is een heel individueel gegeven: we moeten kijken van mens tot mens. Wat is een goed ritme? Heel kwetsbare mensen raken soms compleet in paniek als ze een opdracht krijgen die vanavond af moet zijn. Voor mij is dat net een stimulans: eindelijk iets afmaken dat al weken in mijn hoofd zat. Wat heel goed was aan die lockdown, is wat jij nu doet: erover nadenken, proberen te vatten wat het voor jou persoonlijk betekent en daar lessen uit trekken. Ik zie mensen die er gek van worden, maar ook mensen die zeggen dat het de beste periode van hun leven is. De meesten hangen er ergens tussenin: het was wel oké, maar nu duurt het te lang. Maar het is dus voor iedereen een heel individuele ervaring.”

Toch nog productief

Net zoals aan mondmaskers, geraakten mijn man en ik uiteindelijk ook gewend aan 24 uur per dag op elkaars lip zitten. We volgden ieder onze eigen reeksen. Ik had mijn zuurdesemproject. Hij digitaliseerde de titels van zijn bibliotheek. In het najaar, toen de regels opnieuw verstrengd werden, kregen we plots de kans om een puppy in huis te nemen. In een gekke bui (Eindelijk! Er gebeurt iets!) zei ik ‘ja’. Ik werd tot over mijn oren verliefd op een jack russell die me enthousiast mee naar buiten sleurt voor urenlange ontdekkingstochten. Ik ervaar het als een enorm privilege dat ik op een willekeurig moment als twee uur in de namiddag door een bos kan wandelen, zonder aan wie dan ook verantwoording af te leggen. Ik gebruik die tijd nu om na te denken over het verleden van mijn Poolse grootouders, die van de klapstoeltjes. De eerste notities over hun boeiende leven zijn inmiddels gemaakt en ik denk dat het boek dat ik al heel mijn leven wil schrijven, er eindelijk gaat komen. Mijn man schreef op zijn beurt steeds langere statusupdates op sociale media, die zo grappig en spitsvondig waren, dat hij prompt een column kreeg aangeboden in een nationale krant. En zo werd onze lockdown – bijna per ongeluk – toch nog productief.