Van Harry Styles’ plotse broske tot ‘The Rachel’: waarom haar niet zomaar ‘haar’ is, maar identiteit
Van het plotse broske van Harry Styles tot het gebleachte Mozartkapsel van Geert Wilders; een welgekozen coiffure is zoveel meer dan een losse verzameling lokken. “Haar is niet zomaar haar, het is identiteit.”
Een van de eerste scènes in de nieuwste Napoleon-biopic laat Marie-Antoinette zien die naar het schavot wordt geleid om – spoiler – door de guillotine een kopje kleiner gemaakt te worden. Wanneer de beul haar afgehakte hoofd bij haar asblonde kapsel triomfantelijk de lucht insteekt, spookt de gedachte door mijn eigenste hoofd: droeg zij dan geen pruik? Al zeker als ik mij die andere indrukwekkende periodefilm, Marie Antoinette van Sofia Coppola, voor de geest haal. Frankrijks omstreden laatste koningin wordt er neergezet als getoupeerde slagroomtaart.
Naderhand bleek inderdaad dat Napoleon-regisseur Ridley Scott het niet zo nauw heeft genomen met historische accuratesse. Een van zijn ‘creatieve vrijheden’ betreft effectief het kapsel van de betreurde Marie-Antoinette – of liever: het gebrek eraan. Lokken van veroordeelden werden afgesneden in die tijd, om het lemmet geen haarbreed in de weg te leggen. Als ze dus al lange haren onder haar pruik had gehad, waren die er zeker afgeknipt. Misschien vond Scott het gewoon meer symboliek hebben: de striemende wind in de uitgeregende pijpenkrullen als beeldspraak voor een monarchie op de tocht. Hij zou niet de eerste zijn die wat wil zeggen met een kapsel…
Pars pro toto
Al sinds mensenheugenis spelen kapsels een veelbetekenende hoofdrol in onze perceptie van de ander. Wie Cleopatra zegt, denkt in eerste instantie aan haar iconische bob – met grote dank aan Elizabeth Taylor en haar vertolking van de Egyptische koningin uit 1963. Een Scottje overigens: toenmalige portretten tonen de beruchte vorstin met krullen in vlechtwerk of een knot. Of het nu gaat over Marie-Antoinette of Marilyn Monroe, over koningin Fabiola of Amy Winehouse, over Tommy fucking Shelby van Peaky Blinders of Rachel van Friends: allen zijn ze hun kapsels geworden, hun coiffure is uitgegroeid tot een veelzeggende pars pro toto. Ga enkel en alleen met hun namen naar de kapper en die weet wat gedaan.
“Een kapsel maakt een persoon”, zegt Jitske Van de Veire, kapper en tevens zaakvoerder van salons Jitske… knipt. Met alle gevolgen vandien als de schaar erin wordt gezet. Herman Brusselmans kan ervan meespreken. De ‘Mooie Jonge God’ liet recentelijk, na 37 jaar, zijn karakteristieke lange manen inkorten, waarna nagenoeg niemand hem nog herkende. “Daarom ga ik het haar tussen de kaken van m’n gat heel lang laten groeien, zodat m’n imago een nieuw elan zal krijgen”, schreef hij in een column. In afwachting is hij nog altijd herkenbaar aan zijn plastische taalgebruik.
Van Fabiola tot Rachel: ze zijn hun kapsels geworden, hun coiffure is uitgegroeid tot een veelzeggende pars pro toto
“Zelfs cartoonfiguren hebben karakteristieke kapsels, denk maar aan Tante Sidonia. Hun haar past bij hun personage”, gaat Van de Veire verder.
Is het echt: toon me je kapsel en ik zeg wie je bent? Modejournalist en schrijver van onder meer het boek Haar Natasja Admiraal stelt van wel. “Haar is niet zomaar haar, het is identiteit. Je kunt met je kapsel heel veel vertellen over jezelf. Neem nu het beatrixkapsel, dat zelfs in het Nederlandse woordenboek staat (als ‘strak in model blijvend dameskapsel met op watergolven lijkend gepermanent haar’, red.). Dat straalt vertrouwen uit, het is letterlijk een rotsvast kapsel dat tegen weer en wind bestand is. Figuurlijk betekent het: hoeveel onrust er ook mag zijn, hoezeer de maatschappij ook verandert, ik verzeker je standvastigheid.”
Precies wat Margaret Thatcher, de Queen en Fabiola gedacht moeten hebben – ‘fabiolakapsel’ staat trouwens ook in Van Dale. Op die manier zou je de dubbele kuif van Tante Sidonia kunnen interpreteren als een verlengde van haar weerbarstige maar kordate karakter. Of misschien koos Vandersteens huismoeder voor een eigen interpretatie van het kortpittige (yep, in Van Dale) Karen-kapsel, dat kan ook.
Over heksen en exen
Het gaat verder dan het toppunt van identiteit, de coiffure. “In veel culturen heeft hoofdhaar een bijzondere betekenis; het wordt als heilig, spiritueel of magisch beschouwd”, weet Admiraal. Wilde je een heks onschadelijk maken, dan moest je haar kaalscheren, om maar een voorbeeld te geven. Hijabs moeten in de naam van bescheidenheid het haar van moslimvrouwen bedekken, sjeitels (pruiken) dat van gehuwde orthodox-joodse vrouwen. Orthodox-joodse mannen laten hun bakkebaarden groeien tot lange peies (Hebreeuws voor ‘slaaplok’, omdat ze ter hoogte van de slapen groeien) aangezien de Thora hen verbiedt de hoeken van het gezicht met een mes af te scheren. Mannelijke sikhs mogen dan weer niets van hun heilige hoofdhaar, baard of snor afscheren.
Er worden zelfs heelder verhalen verteld door en over die harige meerlagigheid. Al eeuwenlang. In religieuze context, maar evengoed binnen de mythologie, literatuur en kunstgeschiedenis: kapsels zijn een dankbaar onderwerp. Neem nu Medusa, wier prachtige haren uit wraak in een hoop kronkelende slangen werden veranderd. Rapunzel, uit het gelijknamige sprookje van de gebroeders Grimm, langs wier lange lokken haar prins naar boven wist te klimmen. Of Samson, de Hebreeuwse Bijbelfiguur, niet het lief van Bobientje, die met zijn weelderige coupe ineens ook al zijn kracht verloor.
Op Zelfportret met afgeknipt haar beeldde Frida Kahlo zichzelf af in oversized mannenpak en met, wel ja, afgeknipt haar. Het werk uit 1940 toont haar lokken op de grond, een afgeknipte vlecht naast haar stoel, de schaar in haar schoot. Een jaar eerder was de disfunctionele relatie met haar man, kunstenaar Diego Rivera, op de klippen gelopen. Kenners zien een verband, al zeker door de tekst van een Mexicaans liedje bovenaan: “Kijk, als ik van je hield, was dat vanwege je haar. Nu je geen haar meer hebt, hou ik niet meer van je.”
De plicht tot bevalligheid
Langere lokken afsnijden, het gaat alleszins niet ongemerkt voorbij. In de mildste gevallen wordt er een literaire column aan gewijd (Brusselmans), in andere leidt het tot internationale rouw – of op z’n minst tot een massive meme fest. Het gaat over het geval Harry Styles – of is het No Hair No Styles. Toen hij onlangs tijdens een concert van U2 in Las Vegas met een verse buzz cut werd gespot, was de smart onder de Styles-fans niet te schatten, en de hilariteit online evenmin. “Een kale Harry laat je beseffen hoe belangrijk haar is”, zei iemand op X. De nagel op de naakte kop. “Kennelijk hoort dat haar zodanig bij die persoon dat er ook een stukje van hen verloren gaat als het wordt gekortwiekt”, stelt Admiraal.
“Haar staat voor vitaliteit en jeugdigheid”, gaat ze verder. “Lang haar wordt van oudsher dan weer gezien als ultiem symbool van vrouwelijkheid, schoonheid en seksualiteit. Het zegt genoeg dat alle Disney-prinsessen tot op heden lang haar hebben.” Toen die levensechte Disney-prinses Miley Cyrus voor ultrakort ging, was ze pas écht prinses af. Dat deed toen bijna evenveel ophef ontstaan als over de nieuwe Miss France Eve Gilles: die heeft voor het eerst in 103 jaar geen lange, golvende lokken, maar een pixie cut. Was het trouwens niet Jeanne d’Arc die pas als vrouw werd herkend toen haar lange lokken van onder haar helm vielen? Daar extreem korte metten mee maken is dus een wel heel onversaagde daad. Zeker als vrouw.
Mijn buzz cut was voor mij heel bevrijdend: ik voelde me vrouw genoeg om ook zonder die lange lokken te kunnen bestaan
Van de Veire herinnert zich de periode van haar eigen gemillimeterde look. “Het viel op hoeveel mensen me daarop aanspraken. Je zou inderdaad kunnen stellen dat je identiteit min of meer wegvalt met je haardos. Anderzijds: what you see is what you get met zo’n kapsel, je kunt je niet wegstoppen achter een bepaalde snit. Het herleidt iemand tot diens essentie. In die zin was het voor mij net heel bevrijdend: ik voelde me vrouw genoeg om ook zonder die lange lokken te kunnen bestaan.”
Ook Britney Spears zocht naar bevrijding toen ze in 2007 schijnbaar impulsief naar een kapsalon in L.A. trok en er uiteindelijk eigenhandig de tondeuse over haar schedel buzzde. Zoveel fun bleek de blonde niet meer te hebben. In haar memoires The Woman in Me verklaart ze dat het geen daad van waanzin was geweest. “Al vanaf mijn tienerjaren werd ik van top tot teen beoordeeld. Mensen vertelden me voortdurend wat ze van mijn lichaam vonden. Dit was mijn manier om me daartegen te verzetten.”
Bregje Hofstede, Nederlandse feminist, schrijver en trotse bezitter van een brosse heeft het gevoel van die impliciete verzetsdaad prachtig verwoord: “Voor even weet ik me geschoren van de plicht tot bevalligheid.”
Het gelijk van de Zonnekoning
Wijlen Sinéad O’Connor deed het dan weer expliciet: ze zou haar uiterlijk en vrouwelijkheid niet door de muziekindustrie laten commercialiseren. Aan Oprah Winfrey vertelde de Ierse zangeres in 2014: “Mijn platenmaatschappij wilde dat ik mijn haar heel lang liet groeien en minirokken en dat soort dingen zou dragen, omdat ze vonden dat ik er veel mooier zou uitzien. Dus ging ik regelrecht naar de kapper en schoor de rest van mijn haar af.” Hadden zij geluk dat ze even mooi bleek zonder. De rest is geschiedenis. Haar kale hoofd werd haar handelsmerk, of om het – in haar eer – minder commercieel te verwoorden: een allegorie van haar rebellie.
Een statementkapsel is het broske hoe dan ook. Afgeschoren haar kan behalve weerspanningheid nog vele andere boodschappen communiceren, afhankelijk van wie het draagt, van skinheads tot boeddhisten. Maar even goed ‘moffenmeiden’, die ervan verdacht werden een relatie te hebben gehad met den Duits, en wier zichtbare schedel tegen wil en dank een vernederende signaalfunctie kreeg: die van verraad.
Je kunt met je kapsel heel veel vertellen over jezelf. Neem nu het beatrixkapsel: dat straalt vertrouwen uit, hoeveel onrust er ook heerst, de eigenaar ervan blijft als een rots overeind
Wie onvrijwillig kaal wordt, lijkt er veelal niet mee opgezet, zoveel is zeker. Dat bewijst ook de lijst bekende Vlamingen (Tom Dice, Niels Albert, Gunther Levi, Wout Bru) – sommigen met een nog rood geperforeerde schedel – die in de gespecialiseerde pers getuigden over hun haartransplantatie, al dan niet uitgevoerd in Turkije. Of de heden kale Bazart-gitarist Simon Nuytten, die in een capillaire coming-out op Instagram beschreef hoe hij er zeven jaar over had gedaan om zijn haarverlies te aanvaarden. Lodewijk XIV had naar verluidt 48 pruikenmakers in dienst om zijn – mogelijk door syfilis veroorzaakte – kaalheid te verbergen. Want wie wil er nu geassocieerd worden met seksuele escapades, ontrouw en besmettelijkheid?
Volgens Nancy Blaker, onderzoeker aan de University of Otago (Nieuw-Zeeland), kun je de Zonnekoning geen ongelijk geven. Zij ontdekte dat we liever stemmen op leiders met een volle haardos dan op mannen met een kale kruin, wegens simpelweg aantrekkelijker.
Veelzeggend wild
Hoe politici hun haren hebben, het lijkt wel degelijk van betekenis. Hillary Clinton wilde haar memoires voor de mop The Scrunchie Chronicles noemen, vanwege de buitenproportionele aandacht die haar geparelde accessoire had gekregen. Alexandria Ocasio-Cortez werd in de The Washington Times ooit beschuldigd van een ‘te dure’ nieuwe coupe. AOC zou AOC niet zijn, mocht ze die bal niet welgemikt hebben teruggekaatst: “Ik vraag me af of de Republikeinen evenveel om corruptie geven als om een knipbeurt van een vrouw”, had ze getweet.
Op datzelfde X werden er de laatste tijd overigens nogal wat tekens gesleten aan het schijnbare verband tussen extravagante kapsels en populistisch gedachtegoed. De oranje comb-over van Donald Trump, de warrige pieken van Boris Johnson, het gebleachte Mozartkapsel van Geert Wilders, de blonde bloempot van Estlands radicaal-rechtse Rain Epler, ‘de pruik’ van pas verkozen Argentijns president Javier Milei; het kan volgens Nederlands historicus en journalist Ian Buruma bijna geen toeval zijn dat radicale figuren radicale kapsels dragen, hun buitenissige haar als veruitwendiging van hun buitenissige ideeën. “Ze hebben lak aan de regels, trekken zich niets aan van protocollen. Dat is hun mindset en die benadrukken ze met hun kapsels”, beaamt Admiraal.
Van de Veire vindt het alleszins een goede publiciteitsstunt: “Hitler had die bles en dat snorretje, Trump zijn karikaturale kuif. Mocht die nu een saai, bruin kapsel hebben gehad, dan hadden we hem minder makkelijk voor de geest kunnen halen.”
Populisten hebben lak aan de regels. Dat is hun mindset en die benadrukken ze met hun excentrieke kapsels
Had hij in de achttiende eeuw geleefd, hij zou zich een over the top pruik hebben aangemeten. Melania had dan een pouf gedragen, een kapsel waarvan de naam verwijst naar de vullingen die nodig waren om hoogte en volume te creëren. Mogelijk had ze er een Mexicaans minimuurtje in verwerkt, of iets dergelijks; de pouf à la circonstance was versierd met snuisterijen die naar de actualiteit verwezen.”
“Een pouf met een miniatuurschip kon bijvoorbeeld een zeeoverwinning symboliseren”, vertelt Admiraal. “Andere coiffures beeldden oorlogssituaties, nationale rouw of politieke gebeurtenissen uit. Maar er werden evengoed sentimentele elementen in gespeld: foto’s van huisdieren of overleden familieleden. Met alle kritiek vandien. Uit Parijs kwamen klachten van operabezoekers dat de hoge dameskapsels hun zicht op het toneel belemmerden”, gaat ze verder.
Dan was de beehive van Amy Winehouse nog bescheiden. Hoewel. Ooit zou ze er haar gsm in kwijt zijn gespeeld, die ze pas drie dagen later terugvond. Wil je niet aan de hand hebben met eetwaren: de pouf à la jardinière was een indrukwekkende groentecreatie die Marie-Antoinette ooit op haar hoofd droeg. Tussen haar haarlokken had ze ingrediënten uit de moestuin verwerkt, zoals een artisjok, een wortel, wat radijsjes en een kool. Gemiste kans, Ridley Scott.
Veelzeggende kapsels
Afro: een Europees uiterlijk met glad haar gold lange tijd als hét schoonheidsideaal. Generaties van vooral zwarte vrouwen behandelden hun kroeshaar met chemische producten om het even glad te krijgen. Geen sterker symbool van zwarte trots en identiteit dan een afro in volle glorie.
Bob: tot de roaring twenties was kort haar voorbehouden voor mannen, ‘echte vrouwen’ droegen hun haar lang. De praktische, korte bob illustreerde dan ook een drang naar vrijheid, emancipatie en onafhankelijkheid.
Cornrows: cornrows zijn ontstaan als praktische, makkelijk te verzorgen kapsels, gedragen door zwarte slaven. Idealiter worden ze gerespecteerd als deel van een diepgewortelde historische en culturele context, en niet zonder meer toegeëigend.
Dreadlocks: het laten groeien van dreadlocks maakt deel uit van de rastafaribeweging, die in 1930 ontstond in Jamaica. Rastafari geloven dat hun haar hun kracht is – à la Samson – en mag om die reden niet worden geknipt.
Hanenkam: het Engelse woord voor hanenkam is mohawk, genoemd naar het inheemse Amerikaanse volk. Maar eigenlijk waren het de Pawnee die bekendstonden om het dragen van schrikwekkende hanenkammen. Het kapsel was mogelijk geïnspireerd door de rode kuif van de Noord-Amerikaanse helmspecht.
Liefdeslok: in de zeventiende eeuw was het een ding om als man een liefdeslok te dragen, zoals je kunt zien op schilderijen van onder meer Van Dyck. Het was een teken van trouw: een gekrulde, langere pluk haar die meestal over de linkerschouder viel, opdat die naar het hart zou groeien.
Man bun: de man bun behoort niet enkel de hipsters toe. Alle achtduizend soldaten van het wereldberoemde terracottaleger (uit de derde eeuw voor Christus) dragen knotten. De grootte van de figuren, hun uniformen én verschillende haarstijlen weerspiegelen hun rang.
Tonsuur: volgens sommige katholieke monniken stelde de ring van haar, overgebleven na de kruinschering, Christus’ doornenkroon voor.
Venetiaans blond: in het Venetië van de renaissance maakten vrouwen highlights met huisgemaakte recepten. Daarmee gingen ze zolang de zon in tot hun haar de juiste, gemberblonde kleur had: Venetiaans blond.
Natasja Admiraal, ‘haar’, bij Waanders Uitgevers, € 26,95.
