Evelien Rutten: “Zolang je dingen stilhoudt en er niet over durft spreken, zetten ze je vast”
Vijfentwintig jaar heeft Feeling-journalist Evelien Rutten ‘geoefend’ met de verhalen van andere mensen vooraleer de tijd rijp voelde voor haar eigen verhaal: de zoektocht naar haar Poolse roots. Het werd een boek en podcast over oorlog en innerlijke vrede. Wij gingen in gesprek met de auteur.
‘Roadtrip naar Auschwitz’ is het literair-journalistieke verslag van de roadtrip die je samen met je dochter en twee tantes ondernam naar Polen, het oorlogsverleden van je grootouders achterna. Vanwaar dit verhaal?
Evelien Rutten: “Mijn grootouders waren beiden oorspronkelijk afkomstig uit Polen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen ze in concentratiekampen terecht. Hoe groot, hoe intens en hoe ingrijpend hun ervaringen daar ook geweest moeten zijn, toch is er over die jaren in onze familie maar weinig bekend. Zelf was ik ook lange tijd niet zo geïnteresseerd in al die ‘treurige’ oorlogsverhalen. Dat veranderde in één klap, toen mijn moeder stierf.”
‘Drie generaties op zoek naar de vorige: het leek me een mooi begin’
“Plots werd ik mij heel bewust van de eindigheid van een leven en van alle kennis die er met zo’n leven verloren gaat. Bovendien miste er plots een hele vrouwelijke lijn in mijn familie: ik had nu geen moeder én geen grootmoeder meer. En dus intrigeerde het verleden van mijn grootouders me plots wel. Waar hadden ze precies gewoond? Wat was hen overkomen in die kampen? En hoe in godsnaam hadden ze het overleefd? Ik besloot op zoek te gaan naar antwoorden en onderweg ook twee zussen van mijn moeder en mijn dertienjarige dochter Hera mee te nemen. Drie generaties op zoek de vorige: het leek me een mooi begin.”
Het boek is niet alleen het verhaal van een familie, maar ook dat van een tragisch lot uit de geschiedenis. Lees het verhaal van Stanislaw en Petronela, en je krijgt een helder beeld van de extreme gruwel die zo veel miljoenen mensen niet eens overleefd hebben.
Rutten: “Dat laatste was voor mij heel belangrijk. Ik wilde het verhaal van mijn grootouders gebruiken als een klein en tastbaar iets, en dat dan tegen de achtergrond van de grotere geschiedenis plaatsen. Dit om die geschiedenis opnieuw kleur te geven, een concreet gezicht. Zodat wat de oorlog betekend heeft voor de mensen die er effectief in zaten, beter te begrijpen is en ook weer even keihard binnenkomt. Vertel een klas tieners dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog zes miljoen mensen stierven en dat doet hen vermoedelijk weinig. Vertel hen hoe een dokter in Auschwitz een hele generatie baby’s uitroeide door hen vlak na de geboorte bij hun moeders weg te halen en met hun hoofdje tegen de muur te knallen, en je krijgt een heel ander verhaal.”
Vind je het belangrijk dat donkere periodes uit de geschiedenis als deze goed bewaard worden in ons collectief geheugen?
Rutten: “Zeker. Wie gebeurtenissen uit hun geschiedkundige context haalt, riskeert herhaling. Om de politieke parallel met vandaag te trekken: ook de nazistische partij van Hitler werd ooit democratisch verkozen. Linkse partijen lieten het gedijen met de overtuiging dat een paar jaar rechts vast ‘niet zoveel kon deren’. Maar eenmaal aan de macht veranderde Hitler wel meteen de grondwet. Wie zijn geschiedenis kent, kan patronen zien en misschien voorkomen dat een samenleving zich twee keer aan dezelfde steen stoot.”
Het boek gaat ook heel erg over hoe het trauma van een generatie doorleeft in de generaties na hen. Hoe had het oorlogsverleden van je grootouders een invloed op de persoon die jij geworden bent?
Rutten: “Als ik naar mijn eigen leven kijk, heb ik lang het gevoel gehad nergens bij te horen. Ik was de persoon die soms nogal rare beslissingen nam, die heel zwart-wit dacht of weinig vertrouwen had in een groep. Daarnaast heb ik een ongelofelijke obsessie met eten: ik ben culinair journalist en heb thuis meer dan vijfhonderd kookboeken staan. Tot voor een paar jaar dacht ik zo goed als áltijd aan eten en was een maaltijd voor mij meer een soort van gulzig binnenschrokken.”
‘Mijn grootouders hebben de negen cirkels van de hel doorstaan opdat hun kinderen en kleinkinderen een goed leven zouden hebben’
“Door deze reis ben ik verbanden beginnen leggen. Ik sprak onder andere met Stephan Claes, hoogleraar Psychiatrie aan de KU Leuven, die onderzoekt hoe ervaringen je biologie kunnen beïnvloeden. Hij legde me uit dat trauma zich letterlijk vastzet in het DNA en waarschijnlijk dus ook van generatie op generatie kan worden doorgegeven. Ik ben er nu van overtuigd dat ik van mijn grootmoeder een soort ‘honger-gen’ geërfd heb: mijn gulzigheid als resultaat van haar honger en ontbering in de concentratiekampen.”
Met schrijver Jeroen Olyslaegers heb je het dan weer over de spirituele en filosofische kant van de link die je voelt met de geschiedenis van je grootouders.
Rutten: “Jeroen heeft heel interessante ideeën over het concept ‘tijd’. Kort na de dood van mijn moeder reisde ik als dertigjarige al eens een eerste keer alleen naar Auschwitz. Het was ijskoud, de lucht staalblauw en ik was er helemaal alleen. Plots voelde ik me zo intens verbonden met zowel mijn moeder als mijn grootmoeder. Alsof ik de pijn en het verdriet die zij er hadden ervaren, door de gaten van de tijd heen, zelf kon voelen.”
“Jeroen vermoedt dat dit het gevolg is van de dominantie die ruimte heeft over tijd. Tijd is helemaal niet het lineaire concept zoals wij het ervaren: niet iets dat met de klok voor- of achteruit kan gaan, maar veeleer iets dat zich in de ruimte in verschillende laagjes over elkaar heen stapelt. Wat ik daar in Auschwitz gevoeld heb, is de energie van pure horror die ‘door de gaatjes van de tijd heen’ van de ene naar de andere laag gesukkeld is. Ik weet dat het vaag klinkt, maar ik heb geleerd dat niet alles kenbaar is. Soms is wat je voelt, gewoon waarheid.”
Hoe blik je terug op de reis, en op het creëren van het boek en de podcast?
Rutten: “Het heeft vooral meer duidelijkheid gebracht. Het verhaal van mijn grootouders is compleet en boven water. Ik heb meer zicht op mijn eigen afkomst en op hoe die mij gevormd heeft. Om dat verhaal te kunnen brengen, ben ik zelf ook diep moeten gaan. Ik heb stukken van mezelf in de ogen moeten kijken en heb die meteen ook blootgegeven. Die openheid maakt vrij. Zolang je dingen stilhoudt en er niet over durft spreken, zetten ze je vast. Pas als je ze benoemt, verliezen ze hun grip en neem jij de macht terug.”
“Daarnaast leverde de reis me ook een hernieuwd respect voor het leven op. Mijn grootouders hebben de negen cirkels van de hel doorstaan opdat hun kinderen en kleinkinderen een goed leven zouden hebben. Ik ben het hen bijna verschuldigd om dankbaar met dat leven om te gaan, om het te koesteren, en dat doe ik wel. Als het boek en de podcast één kernboodschap hebben, is het die: het leven is de moeite waard om geleefd te worden. Verspil je tijd niet aan tobben of aan eindeloos op je iPhone scrollen, maar kijk rond, geniet van het moment en vooral: maak contact. Zoek naar wat je samen mens maakt.”
‘Roadtrip naar Auschwitz. Zijn we niks vergeten?’ van Evelien Rutten verschijnt op 1 september bij Pelckmans Uitgeverij (€ 24,50). De acht afleveringen van de bijbehorende podcast verschijnen vanaf 1 september per twee afleveringen wekelijks bij De Standaard.
Meer lezen
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier