Konnichiwa Teshima: onze reisjournalist ging kunst- en eilandhoppen in Japan

Er liggen duizenden eilanden verspreid over de Japanse Binnenzee. Drie ervan zijn kunstparadijselijk: op Naoshima, Teshima en Inujima vind je een ongezien samenspel van natuur en cultuur.

Op een eiland, ruim negenduizend kilometer van huis, staan we op kousenvoeten en in stilte voor de indrukwekkende zes meter grote waterlelies van Monet. Onder onze voetzolen voelen we de steentjes van een marmermozaïek, in een speciaal ontworpen ondergrondse ruimte, badend in gefilterd daglicht. Het voelt haast spiritueel, net zoals wanneer je een Japanse tempel binnengaat. Kunstbeleving next level.

Welzijn is een understatement

Alléén zijn we hier niet. Sinds de opening van het Benesse House Museum op Naoshima in 1992 is het aantal bezoekers gestaag toegenomen tot enkele honderdduizenden per jaar. De kunsteilanden zijn een missie van de Japanse zakenman en miljardair Soichiro Fukutake, voormalig voorzitter van Benesse Holdings. Via kunst en architectuur wilde hij de lokale gemeenschappen, die toen te lijden hadden onder de vervuilende, oude kopersmelterij-industrie, nieuw leven inblazen.

Sindsdien kreeg het project grotere proporties, verspreid over meer locaties, en lijkt het alsof de hele cursus moderne kunstgeschiedenis is vertegenwoordigd. Denk aan internationale namen als: James Turrell, Hiroshi Sugimoto, ­Richard Long, Thomas Ruff, Bruce Nauman, Michel­angelo Pistoletto, Karel Appel... Uiteraard krijgen ook erg veel Japanse kunstenaars een prominente plek.

Met de hulp van de beroemde Japanse architect Tadao Ando smelten kunst en omgeving op vele plekken samen tot een unieke ervaring. ‘Benesse’ betekent ‘welzijn’. Net zoals de oorspronkelijke Japanse religie, het shintoïsme, voorschrijft, is respect voor de natuurlijke omgeving vanzelfsprekend. En zo zijn de eilanden dan ook vormgegeven.

Op een rij naar de maan

Ons eerste verblijf ligt vlak bij de haven van Honmura op het eiland Naoshima, bereikbaar met de kleinere ferry vanuit havenstad Uno. Hoewel we slechts met een handvol passagiers op de kade wachten, worden we toch vriendelijk verzocht een rij te vormen. Even later staan we dan ook keurig met z’n zessen op een lege kade, netjes in de rij. Japanners hebben het graag overzichtelijk.

De ferry zit niet eens vol toeristen, maar veeleer eilanders die hun wekelijkse boodschappen hebben gedaan op het vasteland. Vol ongeloof staren ze naar onze zware reistassen, waarop wij lachen en uitleggen dat we drie weken door Japan reizen en dus al een heleboel souvenirs met ons meezeulen.

Het havenstadje Honmura is de basis van het Art house Project, waarbij kunstenaars en architecten leegstaande gebouwen omvormen. Op die manier verweven de lokale geschiedenis en kunst zich er volledig. De grenzen tussen musea, woningen en heiligdommen vervagen, waardoor ons bezoek een heerlijke ontdekkingstocht wordt doorheen de smalle dorpsstraatjes.

Bij een bezoek aan James Turrells Backside of the Moon (1999) in het Minamidera-gebouw dat Tadao Ando ontwierp, krijgen we duidelijke instructies. We moeten onze gsm’s, smartwatches en alle andere lichtgevende voorwerpen uitschakelen en worden vervolgens in totale duisternis en verplichte stilte binnengeleid in een constructie van gebrande ceder (gebaseerd op de traditionele lokale architectuur). Het is wachten tot er iets gebeurt. Heel langzaam wennen onze ogen aan het donker en beginnen we na een kwartiertje de ruimte, de vormen en elkaar te onderscheiden. Het maakt ons bij het buitengaan muisstil. Een groot verschil met onze jolige entree.

Aangezien er in dit deel van Naoshima niet veel eetgelegenheden zijn, reserveren we bij Cafe Salon Nakaoku, op een heuvel net buiten het dorp. Hier heerst een ongedwongen en huiselijke sfeer in een authentiek, Japans gebouw met een traditionele, maar verrassende keuken. We proeven van barracuda en octopus. Lokale ingrediënten vormen hier altijd de basis, we zitten tenslotte op een eiland.

Meer dan musea

De grootste kunstcollectie ontdekken we in het zuidelijke deel van het eiland, op de Benesse Art Site, met een adembenemend uitzicht op zee. Dit is dan ook de plek met de meeste bezoekers. Het Chichu Art Museum (letterlijk ‘kunstmuseum in de aarde’), ook ontworpen door Tadao Ando, is volledig geïntegreerd in een heuvel en grotendeels ondergronds gebouwd. Het gebouw zelf is al een kunstwerk op zich en leidt ons via een uitgekiende route langs betonnen structuren, binnenplaatsen en lichtcontrasten naar creaties van Monet, Walter De Maria en James Turrell. De ruimtes zijn op maat van de kunstwerken gemaakt en nergens anders is architectuur en kunst zó verweven. Het uitsluitend natuurlijke lichtgebruik versterkt de totaalervaring.

Het Benesse House Museum komt het dichtst in de buurt van een traditioneel museum, maar met een uniek verschil: hier kun je ook tussen de kunstwerken overnachten en heb je zo zelfs buiten de bezoekuren toegang. Het is gedeeltelijk een openluchtmuseum met onder andere de iconische pompoen van Yayoi Kusama: een absolute must voor selfiefanaten. Hiroshi Sugimoto past met zijn fotografie van zeezichten perfect in de setting en heeft er ook zijn eigen Hiroshi Sugimoto Gallery: Time Corridors.

Af en toe moeten we uitbreken. Japan kent naar onze normen erg veel regels en dat geldt ook voor museumbezoeken. We moeten tijdsloten reserveren, de aangegeven route volgen, stil zijn, onze schoenen uitdoen en mogen geen camera’s of gsm’s gebruiken. En dat lukt ons allemaal vrij aardig. Maar soms hebben we een drang naar dansen, zingen, zottigheid. En dus dansen we op de pier en doen we een radslag onder de arcade bij het Lee Ufan Museum, zelfs wanneer dat vreemde blikken oplevert. Terug in Honmura ontdekken we het schattige cafeetje Konichiwa waar we genieten van overheerlijke cheesecake.

Rijk, proper land

We winden er geen doekjes om: het kleine Teshima is met stip ons favoriete eiland. Enkel mensen met tijd belanden hier en ook wij omarmen de zalige traagheid die het eiland beheerst. Hier volgt iedereen het eenvoudige ritme van de zee en de seizoenen. Overzichtelijk (slechts 14,5 vierkante kilometer voor ongeveer 750 inwoners), maar met genoeg ruimte om te verdwalen.

Niet zo heel lang geleden, in de jaren 1970, was dit een dumpplaats voor een grote hoeveelheid toxisch industrieel afval; een uitwas van de toenmalige Japanse hang naar massaconsumptie. De protesterende bewoners haalden na een lange juridische strijd hun gelijk: sinds 2017 is het eiland eindelijk afvalvrij en vindt het een tweede adem. ‘Teshima’ betekent letterlijk ‘rijk eiland’ en het milde klimaat maakt het er dan ook aangenaam wonen.

Onze gastheer staat ons op te wachten aan de kade. We verblijven in een prachtig traditioneel huis, compleet met een zorgvuldig aangelegde Japanse tuin. Tussen de witte steentjes zorgen de persimmonbomen voor een kleurrijk accent. Keiko en Atsushi van YUI renoveren oude volkshuizen tot hedendaagse vakantiewoningen, met respect voor traditie, indeling en inrichting. Ze runnen ook een trendy cafe slash kunstgalerij, opgetrokken in een oude schuur. Het verrassend moderne gebouw biedt niet alleen een unieke sfeer, maar ook heerlijk eten.

Verhoogde hartslag

Onder de stralende zon huren we een elektrische fiets en toeren we tussen de citrusplantages, olijfbomen, rijstvelden en bossen. Er is geen betere manier om op zoek te gaan naar de kunstwerken die sinds 2010 verspreid zijn over het hele eiland. Onze eerste stop is het Teshima Art Museum, een samenwerking tussen de Japanse beeldhouwer Rei Naito en architect Ryue Nishizawa, en het maakt meteen de grootste indruk. Het is alsof een grote, witte druppel neergestreken is op een heuvel tussen de rijstvelden en de zee. Bovenin heeft de ruimte twee ronde openingen, waardoor de buitenwereld deel uitmaakt van het kunstwerk. Uit kleine gaatjes in de hele betonnen vloer borrelen subtiele druppels bronwater op, die zich vervolgens verzamelen en als sierlijke stroompjes naar andere kuiltjes in de vloer vloeien. Alles is in voortdurende beweging en steeds weer anders. We mogen geen beelden maken, ook niet met onze gsm, waardoor iedereen volledig opgaat in het schouwspel. Sommige bezoekers gaan er zelfs bij liggen.

De twee andere installaties die ons hartje sneller doen slaan: Les archives du cœur en La forêt des murmures van Christian Boltanski. Met minimale elementen weten ze een enorme impact te creëren en prikkelen ze onze verbeelding. De bassen van de hartslagen van mensen over de hele wereld werden opgenomen en worden luid afgespeeld in een donkere ruimte met pulserend licht. Soms erg snel en soms erg rustig. Je kunt je eigen hartslag ook laten opnemen en toevoegen aan dit unieke archief.

Op de top van de berg Danyama hangen talloze windvangers in het bos, elk met daaronder een transparant kaartje met de namen van dierbaren van bezoekers. Telkens wanneer de wind doorheen de bomen waait, ontstaat er een betoverend concert van belletjes in het bos, een klankenspel dat ons uitnodigt om rustig plaats te nemen en te luisteren. Het is een magische ervaring die de band met geliefden tastbaar maakt, te midden van de natuur. Tussen het kunst kijken door, gaan we zwemmen, strandjutten en uitgebreid lunchen.

We belanden in Commune Teshima, een gezellig 
lunchadresje waar Aki de authentieke, lokale Japanse keuken serveert. Compleet met een overvloed aan 
huisgemaakte gefermenteerde producten. Trots laat 
ze ons haar schuurtje zien, waar ze de zoete vruchten van persimmonbomen in de wind laat drogen. Ze vertelt vol enthousiasme over haar fermentatieworkshops. 
Katten blijken haar tweede grote passie.

Als Icarus

Het grootste deel van het kleine buureiland Inujima wordt nog steeds ingenomen door de overblijfselen van de kopersmelterij-industrie, met als opvallend kenmerk de imposante oude fabrieksschoorsteen die hoog boven het eiland uitsteekt. Binnen deze ruïnes heeft architect Hiroshi Sambuichi een galerij gecreëerd, waarin een kunstinstallatie van Yukinori Yanagi is ondergebracht, die volledig gewijd is aan de Japanse romanschrijver Yukio Mishima. Hij was een politiek activist en hevige criticus van de Japanse modernisering. In 1970 hield hij een beroemde toespraak op een legerbasis, waarin hij sprak over vaderlandsliefde en de neergang van Japan. Vanwege het onbegrip van het publiek zelfmoordde hij zich daarna ritueel, door zoals de samoeraikrijgers eervol harakiri te plegen.

We betreden de galerij door een duistere, tachtig meter lange ondergrondse gang, die voelt als een labyrint waarin je al snel je gevoel voor richting verliest. De enige lichtbronnen zijn een bescheiden dakraam en negen slim geplaatste spiegels, die ervoor zorgen dat je constant het beeld van een brandende zon achter je en de uitgestrekte blauwe lucht voor je ziet. Een symbolische knipoog naar Japan en een subtiele verwijzing naar Mishima’s gedicht ‘Icarus‘. Zelfs het oude, originele huis van de schrijver is hier getransformeerd tot een kunstwerk. Een collage van het gedemonteerde huis van Mishima zweeft er boven de grond, zachtjes bewegend op de luchtstromen. Op dit eiland komt het collectieve Japanse verleden mooi samen met een visie op duurzaamheid voor de toekomst. Wat een ervaring alweer.

Het eilandleven lijkt ons wel op het lijf geschreven. Met de wind in de haren bergafwaarts cruisen, langs de kant van de weg sappige citrusvruchten plukken, turen naar de zonnevlekken op het water, verwondering ervaren bij het volgende fenomenale kunstwerk. Tegenstellingen én harmonie tegelijk!

Morgen duiken we de snelle Shinkansen-trein in, richting het bruisende stadsleven van Kyoto. Ook naar dát contrast kijken we reikhalzend uit. Iets met een emmer, een lijst, een vinkje en een flinke dosis verwachtingen.

Meer reistips

Tekst en beeld: Katleen Willaert/Lucid.