Alles komt terug: waarom we oud graag in het nieuw zetten
Van croptops tot country: alles komt terug. Maar vandaag zijn de remakes en throwbacks wel heel aanwezig. Was het vroeger echt beter dan?
Terwijl half Vlaanderen zijn dromen nieuw leven laat inblazen door een geüpgrade versie van De Droomfabriek, mocht de volwassen versie van X!nk afgelopen zomer de Mainstage van Pukkelpop bestormen, vallen mijn jongere collega’s massaal voor de knusse moeder-dochterbabbels van Lorelai en Rory Gilmore en bracht Tracy Chapmans iconische song Fast Car rust in het muzikale spektakel van de Grammy’s. Intussen maken luipaardleggings en excentrieke bontjassen – onder het mom van de Mob Wife Aesthetic – weer furore onder de trendsetters op de modeweken, lopen tienermeisjes erbij alsof ze uit een skatepark van goed twintig jaar geleden zijn geplukt en kunnen naar heftige emoties hunkerende millennials zich deze zomer op Rock Werchter gaan bezondigen aan het rebelse punkrockoeuvre van nineties kid Avril Lavigne. Om over de plotse comeback van country onder leiding van popkoninginnen als Beyoncé en Lana Del Rey nog maar te zwijgen.
Wie de afgelopen maanden ogen en oren openhield, kan er dan ook moeilijk omheen. Wat hedendaagse popcultuur betreft, lijkt er maar één regel echt van tel: alles komt ooit terug. Al lijkt dat ‘alles’ ons vandaag wel met een aardige rotvaart en overrompelende stortvloed te overdonderen. De decennia waar we momenteel het vaakst naar teruggrijpen, zijn de nineties en de vroege jaren tweeduizend. Wat eens begon met een gehypete Friends-reünie en een onverhoedse piek in de Tamagotchi-verkoop, mondde intussen uit in een lustig met de oude Mean Girls meelippende meute millennials, een musicalremake van datzelfde highschooldrama, maar dan mét opkomend talent Reneé Rapp en zónder Lindsay Lohan in de hoofdrol, een nooit eerder geziene populariteit van nineties sitcoms als How I Met Your Mother en Will & Grace en een generatie Gen Z’ers die tot ver buiten de deur van de tweedehandszaak aanschuift om de perfécte cargo of bomber aan de haak te slaan. Dat die laatste groep de jaren negentig nooit zelf van dichtbij heeft meegemaakt, lijkt daarbij geen probleem. De wilde verhalen en het licht euforische enthousiasme van hun ouders is voldoende om voluit mee op de kar te springen.
Kortom: we zitten vandaag met een portie nineties– en andere nostalgie die zo alomtegenwoordig is en zóveel generaties tegelijk bekoort, dat we de revival niet kunnen wegzetten als de zoveelste willekeurige retro-opstoot, die we danken aan de cyclische natuur die nu eenmaal eigen is aan culturele evolutie. “Dat we vandaag zo massaal teruggrijpen naar nostalgie, is niet zo verwonderlijk”, klinkt het bij Katrin Swartenbroux, journalist en auteur van OK, dan niet, een boek dat de huidige tijdsgeest onderzoekt door de ogen van een millennial. “Nostalgie is immers een heel goed wapen om jezelf staande te houden in een tijd waarin er veel grote veranderingen plaatsvinden. Het verankert je ergens tussen heden en verleden in je bestaan en dat geeft een heel veilig gevoel.”
Dat bevestigt ook Nathalie Bekx, trendwatcher en aanwezig op Expo 90’s, een tentoonstelling over nineties-nostalgie die nog tot 21 april loopt bij het Huis van Alijn in Gent. “Bekijk nostalgie als een soort zelfmedicatie: een self soothing-techniek waar mensen naar teruggrijpen op momenten van grote stress. Door samen herinneringen op te halen aan periodes waarin alles zogenaamd mooier en beter was, creëer je een gesublimeerd gevoel van veiligheid. Dat kun je dan weer gebruiken als buffer om emoties van angst en onzekerheid beter te verdragen.”
Nostalgie is immers een heel goed wapen om jezelf staande te houden in een tijd waarin er veel grote veranderingen plaatsvinden
En dat het best onzekere tijden zijn. Niet alleen zijn de meeste ‘grote verhalen’ waaraan we ons volwassen leven konden vasthaken – zoals je werk als ultieme zingever of het klassieke kerngezin als hoeksteen van de samenleving – aan het verwateren, met een groot gevoel van stuurloosheid tot gevolg. Ook op wereldniveau zien de perspectieven er niet bepaald rooskleurig uit. “Giet boven op die vibeshift nog het sausje van pandemie, inflatie, genocide en een oorlog aan onze grenzen dat we de laatste jaren te verteren kregen, en je begrijpt ergens wel waarom jonge mensen het al eens comfortabeler vinden om in een geromantiseerde versie van het verleden te blijven hangen”, zegt Swartenbroux.
Een dynamiek die ook mode- en cultuursocioloog Aurélie Van de Peer ziet terugkomen: “We zijn de afgelopen decennia anders naar het gegeven tijd gaan kijken. Vroeger geloofden we in een lineair model waarbij we er zonder meer van uitgingen dat voortgang ook groei betekende. Onder invloed van de recentste crisissen zijn we daarvan teruggekomen. Heel hoopvol over de toekomst zijn we niet meer, en dus richten we onze blik op het nu. Om dat ‘nu’ wel een beetje interessant te houden, gebruiken we de geschiedenis als een soort van schatkist of archief om al wat er een beetje leuk of aantrekkelijk uitziet uit op te diepen en er vervolgens, in een licht aangepaste versie, onze huidige tijd mee op te vrolijken.”
In de hoogste versnelling
In zowel mode als cultuur eigenlijk niks nieuws onder de zon: “In de zoektocht naar culturele innovatie hebben we het verleden altijd al als een welkome bron van inspiratie gebruikt. Wat nieuw is, is de snelheid waarmee er vandaag wordt teruggegrepen naar bepaalde stijlperiodes en stijluitingen”, zegt Van de Peer. “In de mode bestaat er een theorie die berekende hoelang een trend ongeveer nodig heeft om opnieuw op te duiken.” In het begin van de twintigste eeuw besloeg die cyclus ongeveer vijftig jaar. Dat de jeugd vandaag, amper twintig jaar na datum, alweer aan de croptops en skaterbroeken ‘hangt’, heeft te maken met onze versnellingscultuur: “Sinds het ontstaan van het internet en alle hoogtechnologische booms die daarop volgden, zijn we heel hard gaan leven. En dus is ook de cyclus waarmee trends opnieuw hun opwachting maken aardig versneld.”
Wat nieuw is, is de snelheid waarmee er vandaag wordt teruggegrepen naar bepaalde stijlperiodes en stijluitingen
“Zo snel zelfs, dat sommige van mijn collega’s beweren dat qua mode en algemene ‘hipheid’ nog een faux pas maken haast onmogelijk is: alles is altijd wel op de een of andere manier trending. Een theorie waarmee ik zelf niet akkoord ga. Ik blijf erbij dat weten wat precies ‘hot’ is en wat ‘not’, ook om modekapitaal vraagt: veel kennis van mode en van de ruimere culturele setting. Bijvoorbeeld: tienermeisjes vandaag zullen hun Y2K-broek of slip dress misschien wel uit moeders kast vissen of uit de rekken van de tweedehandsshop, maar zullen die nooit exact zo stylen als diezelfde moeder dat pakweg dertig jaar geleden deed om uit te gaan. Ze voegen er een paar eigentijdse details aan toe. Om te weten hoe die details er precies uit moeten zien, heb je kennis nodig van wat er leeft in de dominante peergroups. Die kennis doe je bijvoorbeeld op via sociale media of in de visuele beeldcultuur.”
Cornflakes, friends en vooruitgangsoptimisme
Dat we vandaag alweer diep in de jaren negentig duiken, heeft trouwens met meer te maken dan met een versnellingscultuur alleen. Swartenbroux: “Voor millennials herinnert die periode uiteraard aan een tijd waarin cornflakes eten en Mario Kart spelen hun enige bekommernis was, wat qua zorgeloze naïviteit natuurlijk kan tellen. Maar het gaat breder: de jaren 90 waren the last great decade: het laatste decennium waarin er met héél veel hoop naar de toekomst gekeken werd. Het was een periode met veel eerstes – denk maar aan de eerste gsm, de eerste keer reality-tv en de eerste remedie tegen aids, en eentje waarin vooruitgang voor het eerst heel zichtbaar én meetbaar was.”
Ook het aanstormende nieuwe millennium gaf het vooruitgangsoptimisme een flinke boost. Swartenbroux: “Het geloof in de toekomst was zo groot dat Amerikaans politicoloog Francis Fukuyama het momentum uitriep als The End of History: er zou nooit meer oorlog zijn en alles zou alleen méér en béter worden. En dus kon de geschiedschrijving letterlijk haar boeken toedoen.” Een optimisme dat we anno 2024 compleet kwijtgespeeld zijn. Steeds meer jongeren geloven niet meer in de toekomst én ze geloven ook niet meer in een goed – of beter – leven voor zichzelf. En dus grijpen we blijkbaar graag terug naar een periode waarin we daar wel nog helemaal van overtuigd waren.
Bovendien zijn de jaren negentig heel toegankelijk. Bekx: “Dankzij de grote technologische sprongen voorwaarts zijn veel culturele relikwieën uit de jaren negentig goed bewaard gebleven.” Wie zin heeft om nog eens een partijtje Super Mario of Legend of Zelda te spelen, kan perfect zijn Game Boy of Super Nintendo nog eens bovenhalen. Luidkeels meebrullen met The Backstreet Boys of Hanson kan ook perfect dankzij de Spotify’s en YouTubes van deze wereld. Tot slot zijn de jaren negentig daardoor ook ideaal om intergenerationeel een brug te slaan. “Niet alleen de dertigers van nu houden mooie herinneringen over aan dat decennium, ook hun ouders of zelfs grootouders doen dat.” Doordat millennials hun jeugd zo lang en uitgebreid beleefd hebben, kan een moeder nu perfect samen met haar dertienjarige zoon viben op de licht controversiële rapteksten van Eminem of Tupac, of samen met haar dochter nieuwe TikTok-choreo’s verzinnen op culthits van Queen B.
Verbinding met een roze strik
Het is exact dát soort verbondenheid waarnaar we vandaag zo massaal snakken en die we op een heel mooie én makkelijke manier gevonden lijken te hebben in onze ninetiesnostalgie. Weinig is immers zo verbindend als en masse en in integraal roze outfit aanschuiven voor Barbie, of samen met een troepje middelbare-schoolvrienden je tweede jeugd beleven op een zomers concert van Avril Lavigne. Swartenbroux: “Verbinding lijkt me inderdaad waar wij nu collectief zo hard naar op zoek zijn, en misschien ook wel waarom we zo hard opgaan in die nineties-nostalgie. Of het nu gaat om de Barbie-stormloop, de surreëel boomende ticketverkoop voor The Eras Tour van Taylor Swift, of het hands-on activisme van gen Z, die zich reallife op straat verenigen om te protesteren tegen politieke beslissingen of om op te komen voor de klimaatzaak – je merkt op alle vlakken dat mensen hun sociale identiteit aan het cultiveren zijn om op die manier een bepaald groepsgevoel warm te maken.”
Dat verlangen naar verbinding hebben we omdat het op heel wat andere vlakken de afgelopen decennia met stille trom uit ons leven weggeslopen lijkt. Bekx: “De gezellige huiskamermomenten en het ons-kent-onsgevoel dat kwam kijken bij de dorpsmentaliteit van vroeger heeft baan geruimd voor vergevorderde verstedelijking. Mensen wonen vaak niet alleen ver van familie en vrienden, maar zijn in bijna de helft van de gevallen ook nog eens alleenstaand.” En dat terwijl je verbonden voelen een van de belangrijkste vereisten is om je goed in je vel te voelen. “Verbinding en sociale lijm zijn ook exact wat beschermt tegen een gevoel van dreiging of instabiliteit. En dus zoeken we er hard naar. Niet alleen door nostalgie hoor, bijvoorbeeld ook door weer bij de jeugdbeweging te gaan of weer in buurtprojecten te investeren.”
Cowgirls en poppunk
Een nieuwe vorm van samenhorigheid kneden is één ding. Maar wat dan met de plotse revival van het poppunkgenre of de comeback van country, aangestuurd door hedendaagse popiconen als Lana Del Rey, Lil Nas X en Beyoncé? “Er is een theorie die zegt dat poppunk een revival maakt, telkens als er een republikein in het Witte Huis zit”, lacht Swartenbroux. “Maar dat gaat dit keer – voorlopig – natuurlijk niet op. Hier zou ik wel in de richting van de cyclische aard van cultuur durven kijken. Muzikale genres worden met de regelmaat van de klok nu eenmaal opnieuw hip. Met nieuwe stemmen als Olivia Rodrigo of Willow Smith is de poppunksound al een tijdje aan een comeback bezig. Dat ook vergelijkbare artiesten uit het verleden als Paramore of een Avril dan plotseling weer op de radar verschijnen, is niet zo vreemd. De twee tillen elkaar ook op.” Daarnaast zou de comeback van poppunk ook wel eens iets met onze woelige tijd te maken kunnen hebben. Toen poppunk eind jaren zeventig voor het eerst opdook, was dat immers ook in een context van sociale onvrede en economische recessie. “Een terugkeer naar ietwat boze muziek met een nihilistisch kantje en hoge dosis je‑m’en-foutisme als reactie op onze ontluisterende tijden. Ik kan me daar zeker iets bij voorstellen”, zegt Swartenbroux.
De comeback van country is zo mogelijk nog opvallender, vooral omdat die door een van de voortrekkers van de revival letterlijk werd aangekondigd. Toen Lana Del Rey het grote publiek op de hoogte wilde brengen van haar nakende countryplaat, deed ze dat zo: ‘If you can’t already tell by our award winners and our performers: it’s happening, the music industry is going country!’ Intussen loste ook Beyoncé met Texas Hold ‘Em en 16 carriages twee countrykleppers. Een heel album in het genre volgt nog. Swartenbroux: “Bij Beyoncé heeft die terugkeer naar country ook met haar roots te maken. Ze is van Houston, waar country heel nauw met het lokale culturele erfgoed verweven is. Bovendien zijn ook de wortels van black music hecht met die van country verweven. Of heel de comeback per se een maatschappelijke weerslag heeft, weet ik niet. Maar een draagvlak lijkt er wel – zeg ik terwijl ik een bandana als riem door mijn jeans geknoopt heb en cowboylaarzen draag.” (lacht)
Ook Aurélie Van de Peer merkte de cowboyrevival in haar vakgebied al op: naast een plotse alomtegenwoordigheid van Paris Texas-boots of westernlaarzen van Ganni, waagde ook Pharrell Williams zich dit seizoen al aan een cowboygetinte lijn voor Louis Vuitton. Een collectie recht in het straatje van Queen B natuurlijk, die er bij wijze van statementlook voor de Grammy’s een leren short en vest met studs uitpikte. “Die kruisbestuiving tussen mode en andere kunstvormen gaat al erg lang mee. Enerzijds door de vele banden tussen toonaangevende figuren uit de sector, zowel professioneel als privé, maar ook omdat modeontwerpers, muzikanten en beeldend kunstenaars eigenlijk hetzelfde doen: ze pikken bepaalde tendensen op die onderhuids al ergens in de samenleving spelen, en brengen die naar de oppervlakte.”
Hoop door de megafoon
Heel nieuw mag al die culturele nostalgie dan wel niet zijn, bevorderlijk voor de evolutie op cultureel en maatschappelijk vlak is het misschien toch niet. “Als psychologisch mechanisme zal het zeker nut hebben, maar maatschappelijk hebben we er gewoon niet zoveel aan”, zegt Swartenbroux. “Want in tegenstelling tot een nostalgische en dus achterwaarts kijkende generatie, hebben we er eentje nodig die de uitdagingen van vandaag wél ziet en die een plan uitwerkt waar we met zijn allen weer in kunnen geloven.” Om jongeren zover te krijgen, kijkt ze in de richting van de dertigers, veertigers en vijftigers van vandaag. “Jongeren zijn vandaag vaak hun hoop in de toekomst verloren, en dat is gevaarlijk want pessimisme werkt als een self-fulfilling prophecy: als je niet meer gelooft dat het leven nog beter kan worden, zul je je er ook niet voor inspannen en zal het ook niet gebeuren. Er zijn jongeren die door dat gebrek aan hoop niet meer willen gaan stemmen of die uit klimaatoverwegingen geen kinderen meer maken. Dat is een vorm van pessimisme die heel concrete gevolgen kan hebben voor onze toekomst. The World Economic Forum riep ‘youth disillusionment’ niet voor niets uit tot meest onderschatte dreiging van het moment. Wat wij moeten doen – en dan kijk ik vooral naar de media en politici, maar ook naar leerkrachten en ouders – is hoop een megafoon geven. De jeugd laten zien dat hoe moeilijk en complex de situatie ook is, er altijd oplossingen te vinden zijn. Zodat zij weer kunnen hopen én zich kunnen engageren voor een betere toekomst.”
Als de tijd rijp is, en de wereld weer iets minder bedreigend, komt er wel weer een periode van vernieuwing
Nathalie Bekx bekijkt het zo: “Ik geloof op dat vlak heel erg in de natuurlijke gang van these, antithese en synthese: als nostalgie is wat we nu nodig hebben om ons weer veilig en verbonden te voelen, en het werkt, laat ons dat dan vooral doen. Als de tijd rijp is, en de wereld weer iets minder bedreigend wordt, komt er wel weer een periode van vernieuwing en van creatief experiment op gang. Kunstenaars die naar iets nieuws zoeken, zullen er altijd zijn. Daar hoef je niet voor te vrezen.”
Meer cultuur
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier