Slaaptekort? Altijd honger? Misschien zijn het wel je hormonen!

Hormonen slaan op hol, worden illegaal ingespoten of zijn dingen waar vooral de vrouw ‘last van heeft’. Maar die kwalijke reputatie doet deze ingenieuze alleskunners geen eer aan. Onbekend is onbemind, daarom: een hormonenalfabet, met weetjes van a tot z.

De experten

Een abc moet kloppen, tot op de letter. En dus lieten we ons bijstaan door twee autoriteiten ter zake:

• Prof. dr. Guy T’Sjoen: androloog-endocrinoloog aan het UZ Gent, hoogleraar aan de Universiteit van Gent en wereldautoriteit in transgenderzorg. T’Sjoen raakte bekend bij het brede publiek door de VIER-programma’s Topdokters en De Slimste Mens ter Wereld.
• Prof. dr. Herman Depypere: is kliniekhoofd op de afdeling Gynaecologie van het UZ Gent en verbonden aan de Universiteit Gent. Hij is de expert op het gebied van menopauze en doet daar nog steeds volop onderzoek naar.

Hormonen, hoezo?

Hormonen (zoals testosteron, adrenaline, insuline, etc.) zijn stofjes die ons lichaam in verschillende klieren als de schildklier of de bijnieren aanmaakt en die via de bloedbaan bij cellen van weefsels en organen geraken om daar dan allerlei lichaamsfuncties te regelen, zoals de groei of de puberteit enerzijds, maar ook kortetermijnreacties als de bloeddruk, de temperatuur of beweging. Er bestaat zowat voor alles een hormoon; er is zelfs een antiplashormoon dat ervoor zorgt dat je niet de hele tijd naar het toilet moet als je drinkt.

Van acromegalie tot zonnecrème

A: Acromegalie & DreamWorks

Shrek, de groene Oger, ziet er, nu ja... buitenproportioneel uit. En dat is geen toeval: zijn uiterlijk werd gebaseerd op de Franse worstelaar Maurice ‘Het Monster van de Ring’ Tillet (1903 – 1954). Tillet leed aan acromegalie, een zeer zeldzame aandoening waarbij o.a. ‘de uiteinden’ van een volwassene langzaam groter worden: handen, voeten, oren, neus, lippen,... De zeer zeldzame aandoening wordt veroorzaakt door een te hoge productie van groeihormoon, wat meestal het gevolg is van een gezwel in de hypofyse, een kliertje onderaan de hersenen ter grootte van een erwt.

B: Balance ton quoi

“Je hormoonhuishouding is per definitie uit balans”, stelt T’Sjoen. Je lichaam detecteert continu of er al dan niet een bepaald tekort of teveel is, en draait al naargelang de hormonenkraan open of dicht. Al zijn extremen natuurlijk niet wenselijk…

C: Cholesterol en z’n tol

Cholesterol is het vettig goedje in ons bloed waaruit hormonen (bv. testosteron) worden gemaakt. Naar schatting 7 op de 10 (!) Belgen moet toegeven dat hun cholesterol ‘te hoog’ is, de slechte variant that is – inderdaad een risicofactor voor vroegtijdige hart- en vaatziekten en overlijden. “Meestal kun je dankzij een gezonder dieet al 10 tot 20% van je cholesterol naar beneden krijgen”, geeft T’Sjoen hoop.

D: Vitamine D

De link tussen vitamine D en hormonen? Vitamine D is een van de weinige vitaminen die je lichaam zelf kan aanmaken. Het wordt gevormd in de huid, onder invloed van zonlicht, uit de grondstof cholesterol. Voor het ons lichaam helpt om calcium uit voeding te halen, moet het worden omgezet in een actieve vorm: het hormoon calcitriol. Voilà!

E: Einde in zicht?

Nog steeds ontdekken endocrinologen nieuwe hormonen. “Het aantal schommelt momenteel rond de vijftig”, vertelt T’Sjoen, “maar wie weet wat we in de toekomst nog zullen ontdekken?”

F: Fake medicine

In zijn boek Hormonen onder controle hekelt T’Sjoen alles wat naar ‘pseudo’ ruikt: ‘Hormonen zijn een fantastisch domein voor zij die stevig wetenschappelijk bewijs niet zo belangrijk vinden. Zo ontstaan hypes als antiaging. Bij al die onzin kunnen we ook hormoonyoga klasseren. Sta me toe daar ernstige vragen bij te stellen’.

G: Gewicht, onder- & over-

“Zowel overgewicht als ondergewicht brengt je hormonaal in de problemen”, vertelt T’Sjoen. “Zeer intensieve sporters hebben dan bijvoorbeeld heel lage testosteronwaarden, of een stilgevallen menstruele cyclus. Bij overgewicht, waar ongeveer de helft van alle Belgen mee te maken heeft, loop je het risico op insulineresistentie, met obesitas of diabetes type 2 als mogelijk gevolg.”

H: Honger!

We hebben een hormoon dat ons vertelt dat we honger hebben: ghreline, heet het. Leptine is dan weer het verzadigingshormoon en geeft vanuit het vetweefsel het signaal dat we voldaan zijn, sowieso na een kwartiertje – eet dus vooral lekker traag. Het brein van wie overgewicht heeft of obees is, ontvangt dat signaal niet goed meer en die persoon gaat dan ook overeten.

I: ‘Ik heb iets gezien…’

Slecht nieuws als de radioloog het gesprek zo inleidt. Maar T’Sjoen stelt gerust wat hormoonproducerende gezwellen betreft, zoals het hypofysegezwel bij acromegalie: “Meestal zijn die goedaardig. Is de vergroting van een bijnier onder de 4 cm en vertoont de patiënt klachten noch symptomen, dan is er geen reden tot paniek.”

J: J.F. Kennedy

John F. Kennedy, de jongste Amerikaanse president ooit, leek te blaken van gezondheid. Nou, schijn bedriegt. Hij leed – onder andere – aan de ziekte van Addison, een bijnieraandoening gekenmerkt door onder meer een tekort aan cortisol, een van de zogenoemde stresshormonen. Zijn moordenaar Lee Harvey Oswald was een natuurlijke dood voor, maar Kennedy had achter zijn appetijtelijk uiterlijk al veel gezondheidsproblemen.

K: Kanker en dwerggroei

Mensen met een bepaalde vorm van dwerggroei krijgen minder kanker. “Want”, zo verklaart T’Sjoen, “ze hebben een tekort aan groeihormooneffecten; sommige tumoren krijgen dus geen kans om groter te worden.”

L: ‘Last van haar hormonen’

De hormoonhuishouding is niet enkel een vrouwenzaak. Met een tastbaar hormonaal fenomeen als de menstruele cyclus is die denkfout natuurlijk snel gemaakt. Het Premenstrueel Syndroom bestaat overigens wel degelijk – in verschillende gradaties. Depypere licht toe: “PMS is gelinkt aan iets langere cycli en een gevoeligheid voor het hormoon progesteron, dat vrijkomt na de eisprong. Veel vrouwen ervaren een opgezwollen buik, houden vocht op (met pijnlijke borstspanning tot gevolg), en zijn bijvoorbeeld emotioneler.”

M: Menopauze- misverstand

Er zijn vrouwen in de menopauze die hormoonbehandeling weigeren omdat zo’n inname ‘tegennatuurlijk’ zou zijn. Een jammerlijke redenering, vindt Depypere. “Als de vrouw door haar eicelreserve zit, zo rond haar vijftigste, dan valt haar hormoonproductie helemaal stil – met kwalijke klachten door 77% van hen. Zo’n 2 à 3 generaties geleden stierf de gemiddelde vrouw voor ze op dat punt kon komen. Vandaag leven vrouwen zo’n 40 jaar langer, veel langer dan de natuur heeft gepland – een onvoorzienigheid waarvan onomstotelijk bewezen is dat je het maar beter kunt compenseren met oestrogeensubstitutie. De huidige hormoonpreparaten zijn borstveilig.”

N: Natuurlijk middeltje – not!

Cortisone, de ontstekingsremmer, is gebaseerd op cortisol, een hormoon dat we zelf ook aanmaken. Maar het is helemaal geen ongevaarlijk ‘natuurlijk middeltje’, waarschuwt T’Sjoen: “Mensen die het langdurig moeten nemen, hebben er vaak flink wat bijwerkingen van, je kunt er bijv. osteoporose van krijgen en je spieren smelten weg.”

O: Oh-ow, obesitas

Guy T’Sjoen noemt obesitas ‘de pandemie van de 21ste eeuw’, met een hoofdrol voor insuline (het hormoon dat de bloedsuikerspiegel verlaagt). “Mensen worden er veel te vaak op aangesproken, alsof je alleen maar beter je best moet doen. Maar er spelen ook andere factoren, zoals ons westers overaanbod van ongezond voedsel, het voorbeeld dat je thuis hebt meegekregen, stress, slaapproblemen en medicatiegebruik zoals cortisone.”

P: Pil, de pil

De hetze rond het tromboserisico van het AstraZeneca-vaccin was voor vele vrouwen een reden om het eens te hebben over het onderbelichte nadeel van de pil. Terecht, vindt Depypere. “Ik pleit al járen voor een natuurlijke pil zonder ethinylestradiol, een synthetisch sterk oestrogeen waarvan bewezen is dat het inderdaad de eerste maanden van inname een verhoging van tromboserisico inhoudt. Bij AstraZenica ging het over amper 200 gevallen op 25 miljoen, bij die synthetische pillen over 10.000 op 25 miljoen. Elk jaar.”

Q: The Virgin Queen

Van alle goedaardige gezwellen in de hypofyse komt het prolactinoom, dat de aanmaak van prolactine (het hormoon dat voor melkproductie zorgt) verstoort, veruit het vaakst voor. “De Engelse koningin Mary Tudor (1516‑1548) dacht de hele tijd dat ze zwanger was (ze had vaak een opgeblazen buik, en grote gespannen borsten die melk produceerden), maar een baby kwam er nooit”, vertelt T’Sjoen. “Alles wijst in de richting van een prolactinoom. Een collega van me uit  Londen zou graag haar schedel onderzoeken, maar daarvoor heeft hij voorlopig nog geen toestemming gekregen.”

R: Rust roest

Zitten is het nieuwe roken, wordt gezegd. Bewegen is levensnoodzakelijk, niet alleen in de strijd tegen vet, maar ook om je botten te sterken. Het oestrogeenhormoon speelt een belangrijke rol in de opbouw en het onderhoud van onze botten. “Valt dat bij vrouwen weg in de menopauze bijvoorbeeld, dan heeft het bot daar snel onder te lijden”, weet T’Sjoen. “Mensen met osteoporose zullen dan ook makkelijker een heup breken.” En, voegt Depypere daar ontnuchterend aan toe: “De mortaliteit van osteoporose is hoger dan de mortaliteit van borstkanker in Vlaanderen.” Je kunt dus maar beter sterk staan.

S: Slapen en snacken

“Als je te veel slaapt, heb je minder beweging en minder calorieverbruik”, weet T’Sjoen. “Maar te weinig slapen is ook een probleem, want dan stijgt het hongerhormoon en verlaagt het verzadigingshormoon, waardoor je meer gaat snacken. Het cliché klopt vaak; bedrijfsleiders die maar vier uur nachtrust nodig hebben, maar dan toch wel met een flink buikje lopen.”

Vervuiling van het milieu, vervuilt ook onze hormonen

T: Types diabetes

Bij type 1 diabetes stopt je lichaam bijna acuut met de insulineaanmaak. Maar de vaakst voorkomende vorm van suikerziekte is type 2, waarbij je cellen ongevoelig worden aan insuline, waardoor die te weinig werkzaam is. Dat type is een bekend gevolg van overgewicht en obesitas. Het is dé nummer één bezigheid van de endocrinoloog.

U: Uit het oog verloren

“Wat heel vaak uit het oog wordt verloren”, benadrukt T’Sjoen, “is dat er heel veel medicatie is die onze hormonen beïnvloedt; slaapmedicatie, antihistaminica, cortisone in neussprays of via infiltratie door fysiotherapeuten voor de gewrichten,... En dat zorgt er ook voor dat we globaal hormonaal gezien minder gezond zijn.”

V: Verstoring

Vervuiling van het milieu, vervuilt ook onze hormonen. “Zaken als plastics, voedselverpakkingen, brandvertragers, verf,… zijn hormoonverstoorders; ze bevatten minuscule stoffen die lijken op oestrogenen en stapelen op in ons lichaam – met o.m. minder vermannelijking als gevolg.” T’Sjoen ziet stijgingen van jongens die geboren worden met niet-ingedaalde teelballen, plasgaatjes die niet op het puntje van de eikel zitten maar ergens halverwege, verminderde vruchtbaarheid en meer teelbalkankers. Nog een reden trouwens om voor een natuurlijke, milieuvriendelijke pil te kiezen, vindt Depypere, want ook de chemische pil zorgt voor schadelijke oestrogeenlozing: “Nóg beter is natuurlijk een spiraaltje; dat is vijf jaar aan anticonceptie waarbij er niets in het milieu terechtkomt.”

W: Wondermiddel, of niet

“Er zijn een aantal omstandigheden die extra vitamine D-inname behoeven: bij osteoporose, zwangerschap, jonge kinderen, borstvoeding, een gastric bypass, gesluierde vrouwen, ouderen in woonzorgcentra,…” Maar T’Sjoen nuanceert: “Op dit moment is het wetenschappelijk bewijs dat extra vitamine D wonderen verricht, niet geleverd.”

X: XX, ofte: de vrouw

Het lijkt erop dat vrouwen hormonaal benadeeld zijn. Maandelijkse bloedingen, ovulatiepijn, PMS, 7,5 keer meer kans op de ziekte van Graves, een hogere kans op auto-immuunproblemen, op botbreuk en osteoporose,… Om nog maar te zwijgen over die menopauze tot het einde van haar dagen: “Bij 70 à 80% van de vrouwen gaat dat gepaard met warmteopwellingen, slecht slapen, droogheid van de vagina, libidoverlies, vermoeidheid, prikkelbaarheid,…”, somt Depypere op. “En op lange termijn weten we dat er twee tot drie keer meer dementie voorkomt bij vrouwen, en zien we vaak een versnelde botafbraak met meer kans op osteoporose tot gevolg.” Hij benadrukt dan ook het belang van oestrogeentherapie voor het verbeteren van de levenskwaliteit in de menopauze.

Y: Young Frankenstein

De ziekte van Graves, een schildklierziekte, illustreert T’Sjoen aan de hand van Mel Brooks’ film  Young Frankenstein (1974). Meer bepaald met hoofdrolspeler Marty Feldman en diens enorm uitpuilende ogen, een van de – wel heel herkenbare – symptomen. Een symptoom dat Feldman naar eigen zeggen omarmde als uniek handelsmerk. Gelukkig heeft niet iedereen met de ziekte die vervelende oogsymptomen.

Z: Zo smeer je zonnecrème

“Onze stelregel is: loop in T-shirt een halfuurtje per dag in de zon en je hebt genoeg vitamine D voor een dag.” Daar voegt T’Sjoen aan toe om een kwartiertje tot een half uur te wachten met het smeren van zonnecrème, afhankelijk van je huidtype, maar uiteraard niet tot je huid rood wordt. Dermatologen zullen het niet graag horen, beseft hij, maar smeer je onmiddellijk, dan blokkeer je bij voorbaat het licht dat nodig is om die vitamine D te kunnen maken.

Meer te weten komen?

• ‘Hormonen onder controle’ van Guy T’Sjoen, een gids door hormonenland, verschenen bij Pelckmans, € 19,50.
• ‘Menopauze – alle vragen beantwoord’ van Herman Depypere, een boek om vrouwen zo krachtig en gezond mogelijk de menopauze te laten beleven, verschenen bij Borgerhoff & Lamberigts, € 29,99.

Lees ook

• Dagen zonder suiker: 8 x tips om minder suiker te eten
• Kun je zelf je immuunsysteem boosten door voeding of voedingssupplementen?
• Het nut van Nutri-Scores: simpel systeem of onlogisch en misleidend?

Door: Annelore De Donder