Medfluencers trekken ten strijden tegen de desinformatieziekte op TikTok
Van weldadige look in je neus tot imaginaire zwellingen: TikTok is dé bron voor fake gezondheidsnieuws. Leve de ‘medfluencers’, die online ten strijde trekken tegen die kwalijke desinformatieziekte.
“Je bent niet lelijk, je hebt gewoon last van cortisol face.” Als je op TikTok zit en regelmatig content over gezondheid bekijkt, is de kans groot dat je deze uitspraak al gehoord hebt. Het is namelijk de startzin van honderden video’s die beweren dat een gezwollen gezicht te wijten is aan te veel cortisol, het zogeheten stresshormoon. Complete quatsch, aldus de wetenschap, maar maak dat het algoritme maar eens wijs. In de vluchtige wereld der TikTok-trends lijkt de waarheid immers van secundair belang. Fake news is er besmettelijk en gezondheidsinformatie blijkt allesbehalve immuun. Wanneer influencers zich dokter wanen, zit er maar één ding op: een dokter vinden die influencer wil worden. Enter: Maarten Van Clé (24), huisarts in opleiding en een van de eerste medfluencers van ons land: “Een influencer zou ik mezelf niet noemen, veeleer een verspreider van correcte informatie.”
Influencers en onzin
Dokter Van Clé is het gezicht van Zoek Gezond, een nieuw TikTok-account van de website Gezondheidenwetenschap.be dat betrouwbare gezondheidsinfo wil delen. Dat daar nood aan is, bewijst een recente studie van de Universiteit van Chicago die content over sinusitis op de app onder de loep nam. De onderzoekers concludeerden dat 44 procent van de video’s gepost binnen een periode van 24 uur niet-feitelijke informatie bevatte. De kans op onjuistheden bleek het grootst in video’s van niet-medische influencers – mensen met meer dan 10.000 volgers zonder medische expertise.Die delen vaak hacks en tips die misschien wel entertainend zijn, maar niet altijd wetenschappelijk onderbouwd. Van een teen look in je neus stoppen tegen sinusitis (daarover later meer) tot rauwe eierschalen eten als bron van calcium.
Precies tegen dat soort onzin trekt Zoek Gezond ten strijde met video’s die gebaseerd zijn op wetenschappelijke research. Ze behandelen allerlei onderwerpen die jongeren mogelijk interesseren, van vitamines tot vapen. Ook het vermeende cortisolgezicht komt aan bod. Terwijl influencers elders volop vage tips delen – iets met tienduizend stappen en supplementen – stelt dokter Van Clé dat je je helemaal geen zorgen hoeft te maken. Cortisol ofte moon face is namelijk een symptoom van het syndroom van Cushing, een zeldzame aandoening waarbij het lichaam continu te veel cortisol produceert. “De kans dat jij een cortisol face hebt, is veeleer klein”, vat hij het samen. Dat door stress opgeblazen gelaat is dus veelal ingebeeld en voor een imaginaire ziekte bestaat geen remedie. Tenzij minder scrollen op TikTok dan.
Van dokter Google naar dokter TikTok
De reden dat dokters dezer dagen zelf hun toevlucht nemen tot sociale media is simpel: het is daar waar patiënten hun informatie halen. “Terwijl patiënten vroeger op Google naar gezondheidsinformatie zochten, zien we dat er een shift is ontstaan naar TikTok, zeker bij jongeren”, aldus Van Clé. “Enerzijds is dat passief, waarbij gezondheidsinformatie naar boven komt via het algoritme. Anderzijds zien we dat jongeren TikTok echt gaan gebruiken als zoekmachine en zelf termen ingeven om zo bepaalde informatie te achterhalen.” Dat die content niet altijd correct is, daarbij staat de gemiddelde tiener niet stil. Met de woorden van een collega: “Mijn dochter van twaalf vindt al haar informatie over beauty en skincare op sociale media. Voor haar is TikTok even betrouwbaar als Het Journaal.”
De hegemonie van TikTok onder jongeren blijkt ook uit de Digimeter, een jaarlijks onderzoek dat het bezit en gebruik van media en technologie in Vlaanderen monitort. “In de geschiedenis van sociale media is er nog nooit een platform geweest dat op meer dan een halfuur schermtijd per dag kon rekenen bij alle gebruikers. TikTok zit momenteel aan bijna anderhalf uur per dag bij 18- tot 24-jarigen. Dat is fenomenaal.” Aan het woord is Lieven De Marez, professor media, technologie en innovatie aan de UGent, onderzoeksdirecteur van Imec (Interuniversitair Micro–Electronica Centrum) en geestelijke vader van de Digimeter. Volgens prof. dr. De Marez fungeert TikTok als gatekeeper op vlak van informatie: “In deze tijd van information overload zien jongeren door de bomen het bos niet meer. TikTok biedt daar met korte video’s en hapklare formats een antwoord op.”
Personencultus
De vergelijking tussen TikTok en Het Journaal is zo gek nog niet. Volgens de Digimeter volgt 80 procent van de jongeren het nieuws via sociale media. “Vroeger identificeerde men zich als VRT- of VTM-kijker, lezer van De Standaard of Het Laatste Nieuws. Dezer dagen zijn we allemaal jongleurs, de jongeren op kop. We starten onze dag met drie, vier nieuwsapps op onze smartphone en vertrouwen niet meer op één krant of zender. Bekende personen en de formats die aan hen gelinkt zijn, zoals podcasts, YouTube-kanalen en TikTok-accounts, worden bakens van vertrouwen. We zijn dus niet langer merkentrouw, maar personentrouw en formattrouw”, aldus prof. De Marez. “In die optiek is het logisch dat dokters aan het tiktokken slaan.”
Ook voor Van Clé was de overstap naar TikTok vanzelfsprekend: “Ik geloof in het belang van gezondheidsjournalistiek op macroniveau en de realiteit vandaag is dat sociale media integraal deel uitmaken van het journalistieke pakket. De website Gezondheidenwetenschap.be bestaat al jaren, maar om een breder publiek te bereiken was TikTok de eerstvolgende stap.” Het uiteindelijke doel is volgens Van Clé om de kennis van de patiënt te vergroten: “In de geneeskunde noemen we dat ‘health literacy’. Beschouw het als een rugzak die als basis kan dienen voor shared decision making – een manier van werken waarbij arts en patiënt samen tot een besluit komen. Hoe meer correcte info we in die rugzak steken, hoe kleiner het kennisverschil tussen beide partijen wordt en hoe beter we een gemeenschappelijke beslissing kunnen maken. TikTok kan daartoe bijdragen.”
Ontmoet de medfluencer
Van Clé is niet de eerste arts op TikTok. Het fenomeen medfluencer, samentrekking van medische influencer, komt overgewaaid uit de VS en krijgt de laatste jaren ook in Europa voet aan wal. Zo is er het Nederlandse Dokters Vandaag, een collectief van acht artsen met elk een eigen expertise, die via TikTok antwoord geven op veelgestelde vragen. Een van hen is de Vlaamse dermatoloog dr. Annemie Galimont. Zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)roept dezer dagen de hulp van medfluencers in. Zo richtte de WHO in 2020 Fides op, een netwerk van health-contentcreators die betrouwbare gezondheidsinformatie delen. In september kondigden de WHO en TikTok een samenwerking van één jaar aan om hun krachten te bundelen en zo misinformatie op het platform tegen te gaan.
De medfluencers van Fides bereiken in totaal 150 miljoen mensen. Dokters Vandaag overschreed kort na de lancering in maart de kaap van twee miljoen views. Voor Belgische tegenhanger Zoek Gezond is die mijlpaal voorlopig nog niet in zicht. De best bekeken video’s hebben enkele duizenden views. “We zijn nog opstartende, maar onze kijkcijfers en volgers stijgen gestaag”, zegt dokter Van Clé. Volgens prof. De Marez is aanwezig zijn op sociale media echter geen garantie op succes: “Je boodschap is maar zo sterk als de affiniteit die volgers voor je voelen. Zonder engagement bereik je enkel mensen die intrinsiek gemotiveerd zijn om gezondheidsinfo op te zoeken en mis je het publiek dat gewoon zit te scrollen. Om echt impact te maken, moet je terechtkomen tussen de dansende hondjes en populaire TikTok-recepten.”
De waarheidsparadox
Hoewel het wachten is op de eerste virale video van Zoek Gezond is de interesse in geloofwaardige kanalen groot. Vooral ouders zijn vragende partij. “Je kunt je kinderen niet verbieden om op TikTok te zitten, maar je kunt hen wel leren om kritisch te kijken naar de informatie die ze daar voorgeschoteld krijgen”, zegt een collega met twee tieners in huis. De kans is trouwens groot dat die tieners zelf wakker liggen van nepnieuws. Uit de laatste Digimeter blijkt dat meer dan 70 procent van de 18- tot 24-jarigen ongerust is over de invloed van valse nieuwsberichten op de maatschappij. “We laven ons aan een veelheid van digitale bronnen, maar nooit eerder maakten we ons zoveel zorgen over de impact van deze informatie. Dit tegenstrijdige fenomeen noemen we de waarheidsparadox”, aldus prof. De Marez.
Om jong en oud te helpen nepnieuws sneller te ontmaskeren, schreef Nederlandse jeugdauteur Julie de Graaf het boek Op zoek naar de waarheid. “Mijn boek richt zich tot kinderen van negen jaar en ouder. Die zijn enerzijds heel erg bezig met de wereld om zich heen en anderzijds nog best goedgelovig.
Dat is logisch, want als kind leer je dat je moet luisteren naar wat volwassenen zeggen. Alleen is wat volwassenen zeggen niet altijd juist, zeker op sociale media.” De Graaf stelde onder andere een stappenplan op om nepnieuws te herkennen: “Kijk naar de kop. Is de titel bedoeld om emotie op te wekken? Kijk naar de bron. Waar komt het bericht vandaan? En ga zo maar door. Nepnieuws is van alle tijden, maar de toegang tot nepnieuws is vele malen groter geworden en op TikTok bestaat er geen waarmerk.”
Veilig in het (online) verkeer
Even terug naar die studie van de universiteit van Chicago. Eén van de dingen die de onderzoekers zorgen baarde, was een trend waarbij gebruikers teentjes look in hun neus staken om verstopping te verlichten. Je raadt het al: slecht idee volgens dokters. Nadien je neus snuiten mag dan wel meer slijm uitdrijven, maar alleen omdat de look irritatie veroorzaakt waardoor de slijmproductie net toeneemt. Ondertussen loop je bovendien risico om neusweefsel te beschadigen. “Natuurlijk is niet elke hack even zorgwekkend”, aldus dokter Van Clé. “Een video die zegt dat je je stressniveau kunt verlagen via supplementen? Daarvan ga je niet meteen gezondheidsschade ondervinden. Een video die vaccinaties bij kinderen afraadt? Dan wordt het gevaarlijk, met mogelijk zelfs risico’s op populatieniveau tot gevolg.”
Het leren navigeren van de virtuele wereld met al zijn valkuilen heet dezer dagen ‘mediawijsheid’ en is opgenomen in de eindtermen van het onderwijs. Toch zou deze taak niet enkel scholen te beurt mogen vallen, volgens prof. De Marez: “Mediawijsheid is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van school, ouders en omgeving. De generatie die nu kinderen krijgt, is opgegroeid met smartphones en heeft een voorbeeldrol.” De Graaf is het daar grondig mee eens: “Er is een belangrijke rol weggelegd voor ouders en opvoeders. Je zegt toch ook niet tegen je kleuter: ‘Dat is de weg naar de speeltuin, zoek het maar uit.’ Nee, je loopt mee en gaat op een bankje zitten om een oogje in het zeil te houden. Ook in het online verkeer moeten we kinderen op de juiste manier begeleiden.”
David versus Goliath
In haar boek beschrijft Julie de Graaf de weg naar waarheid als een avonturentocht die jongeren langs de Vallei der Verzinsels en de Archipel van ai-ai-AI leidt. Dat klinkt voor ouders misschien beangstigend, maar hoeft het niet te zijn. “Artificiële intelligentie is niet inherent goed of slecht. Het gaat erom hoe je het gebruikt. Hetzelfde geldt voor TikTok. Dat vind ik een geruststellende gedachte.” Volgens Amerikaans psychiater en TikTok- fenomeen dr. Sasha Hamdani vormt de app geen gevaar voor onze gezondheid, integendeel. In een opiniestuk voor Harvard Public Health schrijft ze: ‘De echte waarde van TikTok is de immense potentiële impact op de volksgezondheid. Als het op de juiste manier wordt gebruikt, is het een van de krachtigste tools die we hebben om informatie te schalen en misinformatie te bestrijden.’
Dat brengt ons terug naar dokter Van Clé. Voor de nieuwbakken medfluencer is de kracht van TikTok duidelijk: “Sociale media kunnen ons helpen om de kloof tussen arts en patiënt te verkleinen en dichter bij het publiek te staan. In plaats van een ver-van-hun-bedshow laat TikTok jongeren zien dat dokters ook maar gewoon mensen zijn die in hun woonkamer een filmpje maken en hopen dat ernaar gekeken wordt. Alleen zijn die filmpjes in ons geval gebaseerd op wetenschappelijke studies en linken ze door naar de website van Gezondheid en Wetenschap.” Een correcte bronvermelding op TikTok, dat is zeldzamer dan een influencer zonder winstoogmerk. Blijft één feitelijke video in een zee van fabels echter geen druppel op een hete plaat? “Het is sowieso een ongelijke strijd. Soms voelt het aan als David versus Goliath, maar is dat een reden om het niet te proberen? Dat denk ik niet.”
Meer lezen
Door Catherine Kosters.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier