Vraag aan de expert: ‘Is dokter influencer te vertrouwen?’

‘In kraanwater zit vergif’ of ‘zonnecrème is kankerverwekkend’: online desinformatie is de ziekte van deze tijd. Welke invloed heeft de influencer? En hoe houden we social media gezond?

Er was eens een topmodel. Tussen 2008 en 2018 stond ze te boek als een van de best betaalde mannequins ter wereld, met een geschat inkomen van 6 à 8 miljoen dollar (zo’n 5,5 à 7,3 miljoen euro) per jaar. Ze was een Victoria’s Secret Angel, liep voor zowat alle grote modehuizen, sierde menig billboard, kreeg een eigen lingeriecollectie en was zo ­bekend dat ze net als Naomi, Madonna en Cher genoeg had aan een voornaam: ­Doutzen.

Jarenlang deelde Doutzen Kroes vooral covers en campagnefoto’s met haar miljoenen Instagramvolgers, maar in 2020 veranderde dat plots. Te midden van de eerste lockdownzomer postte ze een afbeelding vol vraagtekens met de caption: “Willen ze dat wij gezond zijn? Waarom maakt het boosten van ons immuunsysteem met vitamines en voedsel dat rijk is aan voedingsstoffen geen deel uit van de maatregelen tegen covid? Willen ze dat we verenigd of verdeeld zijn?” Vaarwel catwalk, hallo complotdenken.

Van antivax naar anti-spf

Geleidelijk aan ruilde Kroes haar status als topmodel in voor die van antivaxer. Critici noemden haar een wappie: iemand die in pseudowetenschap gelooft en er een andere kijk op de werkelijkheid op nahoudt, aangespoord door een wantrouwen in de overheid en mainstreammedia. Nu corona een mythisch monster uit lang vervlogen tijden lijkt, richten virusontkenners hun pijlen op andere onzichtbare vijanden en delen ze samenzweringstheorieën over ­alles van kraanwater tot zonnecrème. Kroes pakt het echter ­subtieler aan. In plaats van luidkeels haar mening te verkondigen deelt ze schijnbaar idyllische plaatjes die haar bijzondere levensstijl in de verf zetten: Doutzen op het strand, Doutzen in de camper, Doutzen met een bloemenkroon.

Een onoplettende volger ziet er waarschijnlijk niet meer in dan het zoveelste topmodel dat Parijs voor Ibiza heeft ingeruild en een hippiechic leven in de natuur omarmt. Tot er in juni van dit jaar plots een dubieus flesje op haar feed voorbijkomt: ‘Magic Sunshine Elixir’. De webshop waarop het goedje verkocht wordt, leert ons dat het gaat om “een liefdevolle samenstelling van pure plantoliën en -extracten, met als doel de huid intens te voeden en te laten harmoniseren met de stralen van de zon”. Geen SPF of uv-filter te bespeuren. De productplacement van Kroes hint naar een bekend broodjeaapverhaal: dat niet de zon zelf, maar zonnecrème kankerverwekkend zou zijn.

Slangenolie en eieren

Waar de fabel precies vandaan komt, is niet duidelijk. Dat hij aan populariteit wint, helaas wel. Op TikTok doen ­ontelbare filmpjes de ronde over de zogezegde gevaren van zonnebrand. Een schadelijke tendens als je weet dat huidkanker de meest voorkomende vorm van kanker in ons land is en dat overmatige blootstelling aan de zon of zonnebank de belangrijkste oorzaak vormt*. De zonnecrèmehoax is echter niet de enige mythe die online een eigen leven leidt en Doutzen is niet de eerste die ze helpt te verspreiden. Zo kwam Hollywoods meest gehate gezondheidsgoeroe ­Gwyneth Paltrow meermaals in opspraak vanwege de aanbevelingen die ze doet op haar lifestylewebsite Goop. Van apitherapie, waarbij de actrice zich door bijen liet steken, tot de befaamde yoni eggs, jaden eieren die je vaginaal inbrengt. Kristalheling voor je edele delen volgens Gwyneth, gevaarlijk volgens gynaecologen.

In 2018 moest Goop een boete van 145.000 dollar (zo’n 134.000 euro) betalen voor het verspreiden van valse gezondheidsclaims over de eieren, maar ondertussen zijn de gadgets nog steeds te koop. Je vindt ze net als de meeste producten in Gwyneths webshop terug in de rayon snake oil: gebakken lucht. Niet dat het haar kan deren: de waarde van Goop wordt op 250 miljoen dollar (ongeveer 230 miljoen euro) geschat. “Mensen zijn sowieso vatbaar voor de mening van anderen”, zegt doctor Marijke De ­Veirman, onderzoeker sociale media en influencermarketing aan ­Arteveldehogeschool. “Mond-tot-mondreclame is de krachtigste vorm van reclame en een aanbeveling van een persoon die je kent, is veel krachtiger dan promotie door een merk.” Volgens De Veirman schuilt de kracht van influencers – en van celebs die zich tot influencer ontpoppen – in de schijn van bereikbaarheid die ze wekken: “Mensen hebben het gevoel dat ze de influencers die ze volgen ook echt kennen omdat ze verhalen over hun persoonlijke leven delen en omdat er interactie mogelijk is: ze kunnen op een story reageren of een berichtje sturen. De band die ze op die manier opbouwen met een influencer noemen we een ­‘parasociale relatie’.”

De influencer next door

Gwyneth Paltrow vormt de blauwdruk voor door gezondheid geobsedeerde celebs die hun liefde voor matcha tot een imperium willen uitbouwen. Kijk maar naar Kourtney Kardashian, wier website Poosh duidelijk door Goop is geïnspireerd. Zij kent net als haar beroemde zussen het belang van influencermarketing. Dat gesponsorde posts anno 2023 niet aan invloed verliezen, blijkt ook uit de bevindingen van de Sociale Media en Influencermarketing (SMI)-barometer, een samenwerking tussen Arteveldehogeschool en Comeos. De Veirman, die het project leidt, licht toe: “We zien dat influencers een grote invloed hebben op Belgen tussen 16 en 39 jaar én op hun koopgedrag. 75,8 procent van de ondervraagden volgt influencers, contentcreators of bekende personen op sociale media. Van dat percentage kocht 28,3 procent het voorbije jaar iets aan als gevolg van een post. 33,2 procent begon een merk te volgen en 45,1 procent zocht extra informatie op. Doordat influencers zich voordoen als girl of boy next door komen ze authentiek over en geloven we dat de producten die ze aanprijzen ook echt werken.” Zelfs als die girl next door een Kardashian is.

Met het bereik en de macht die influencers hebben, komt ook een verantwoordelijkheid waarvoor geen enkele ­promocode bestaat. “Er wordt in het onlinediscours vaak met vrijheid van meningsuiting geschermd, maar die vrijheid is niet oneindig”, zegt doctor Kristin Van Damme, onderzoeker media en innovatie bij Universiteit Gent en ­wetenschapsinstituut Imec. “Om het voorbeeld van ­Doutzen Kroes aan te halen: zonnebescherming werkt, punt. Daar bestaat geen discussie over. Als je in twijfel trekt of zonnestralen kankerverwekkend zijn terwijl dat wetenschappelijk bewezen is, dan heb je een verantwoordelijkheid. De InfluencerFAQ (een gids voor en door contentcreators op initiatief van het kabinet Dalle, red.) stelt dat je je ­volgers niet in gezondheidsproblemen mag brengen. Dat soort richtlijnen mag dan niet wettelijk afdwingbaar zijn, maar ze schetsen wel een ethisch kader.”

Door de mazen van het web

Alle inspanningen van de Vlaamse regering ten spijt blijft content op sociale media moeilijk te handhaven. De reden daarvoor is tweevoudig. Enerzijds is het internet niet aan grenzen gebonden. Europese regelgeving geldt niet voor Amerikaanse influencers en vice versa. Anderzijds bevinden de gezondheidsclaims van influencers zich in een grijze zone die haast niet te reguleren valt. “Reclame voor geneesmiddelen is onderhevig aan strenge wetgeving, maar zaken als vitamines, detoxkuren en kurkumashots vallen daar niet onder. Zo glippen ze door de mazen van het net”, legt Van Damme uit.

Baat het niet, dan schaadt het niet, zo wil de zegswijze. Van een supplement of sapje ga je niet dood, dus moeten we ons er überhaupt wel druk om maken? Volgens ­Marleen Finoulst, arts verbonden aan het Belgisch Centrum voor Evidence-Based Medicine en hoofdredacteur van Gezondheid-en-Wetenschap, wél: “In de eerste plaats omdat er soms toch gezondheidsrisico’s zijn en in de tweede plaats omdat er sprake is van financieel gewin. Door bepaalde influencers geven mensen geld uit aan zaken die ze niet nodig hebben. Neem nu detoxen: dat is absolute quatsch. Ons lichaam doet dat voor ons. Mensen die nog nooit een detoxkuur volgden, hebben niet méér gif in hun lijf dan mensen die erbij zweren. Bovendien gebeuren er af en toe toch ongelukken: eerder dit jaar belandde een ­Nederlandse yogalerares op intensieve zorg na een kriya-­reiniging in Mexico (detoxkuur waarbij zout water gedronken wordt, red.) en vorig jaar overleed een vrouw uit Borsbeek na een ontgiftingskuur in Nederland. Detoxen is dus niet zonder gevaar.”

Dokter TikTok

Als populaire influencers online onzin verkopen, is het makkelijk om met de cursor te wijzen en een schuldige aan te duiden. Moeilijker wordt het als onbekende en soms zelfs anonieme gebruikers gezondheidsdesinformatie delen. Na slechts enkele minuten op TikTok stuit ik op een video die beweert dat kraanwater schadelijke stoffen bevat. Nog vijf keer scrollen later spreekt een vervormde stem me vanachter een masker toe: “Kraanwater doodt je langzaam”. Oké dan. “Eerst hadden we dokter Google, nu krijgen we steeds vaker met dokter TikTok te maken”, vertelt Finoulst. “Zo is er een stijging in het aantal jongeren, en dan vooral jonge meisjes, met ADHD-klachten en tics die aan tourette doen denken. Die stoornis doet zich normaal veeleer bij jongens voor vanaf een jaar of 6, maar onder invloed van TikTok ontwikkelt een toenemend aantal meisjes vergelijkbare tics zonder de bijbehorende diagnose.”

Volgens Finoulst gaat het mogelijk om onbewust copycatgedrag, en daarin staat de arts niet alleen. Al in 2021 maakte een brief in het British Medical Journal gewag van een piek in het aantal tienermeisjes dat aan tourette verwante tics vertoonde. Een potentiële oorzaak? Populaire video’s van jonge tiktokkers met tourette en miljoenen volgers als
@baylen_dupree en @willoriewisp. Niet iedereen is het echter met die analyse eens. Glen Cooney aka @this.tourettes.guy, die pas als dertiger een diagnose kreeg, wees in een interview met Wired net op de positieve invloed van TikTok: “Mocht het vroeger bestaan hebben, dan had mijn leven er misschien anders uitgezien.” Wat er eerst was – de tic of TikTok – blijft in veel gevallen een kip-en-eiprobleem, maar experts zijn het erover eens dat sociale media een belangrijke rol spelen in de bewustwording van en het ­doorbreken van taboes omtrent mentale gezondheid en neurodiversiteit.

Allemaal contentcreator?

Die positieve invloed mag volgens Finoulst niet onderschat worden: “Laten we niet vergeten dat er ook correcte ­informatie op TikTok circuleert. Een goed geïnformeerde influencer bereikt meer mensen dan de gemiddelde arts of overheidscampagne”. In augustus van dit jaar schreef Finoulst nog een opiniestuk voor Knack over TikTokker Ellen Baetens, die haar 99.000 volgers waarschuwde voor niet-conventionele kankertherapieën nadat haar eigen ­moeder chemotherapie had geweigerd en was overleden. De video behaalde meer dan een half miljoen views en duizenden reacties. Volgens Finoulst het bewijs van de kracht van sociale media. Als het om TikTok versus de volksgezondheid gaat, liggen probleem en oplossing misschien dichter bij elkaar dan gedacht.

“Uit de SMI-barometer blijkt dat korte, entertainende video­formats enorm aanslaan bij jongeren”, legt De ­Veirman uit. “Als traditionele media het nieuws zodanig kunnen verpakken, zal het sneller bij hen terechtkomen. Op die manier kunnen sociale media een wapen vormen in de strijd tegen desinformatie.” Finoulst vult aan: “Kijk naar Marc Van Ranst, die deelde tijdens de pandemie via ­Twitter informatie inzake vaccinatie op toegankelijke wijze. Ook artsen zouden gesensibiliseerd moeten worden op vlak van sociale media zodat ze kunnen achterhalen waar ­patiënten hun informatie vinden. Vaak speelt hier een generatiekloof. Hoeveel dokters zitten er op TikTok?” (lacht)

De fabeltjesfuik

In de discussie over digitale desinformatie blijven ­Facebook, TikTok en co. zelf grotendeels buiten schot. Toch dragen ook zij een verantwoordelijkheid. “Samen met de merken die voor content betalen zijn het de platformen zelf die met de winst gaan lopen”, aldus De Veirman. Dat zij inspanningen leveren om fake news te identificeren en dubieuze info van een disclaimer te voorzien, lijkt daarom logisch. Meta, het bedrijf achter Facebook en Instagram, zet in op factchecking en werkt daarvoor in ons land samen met Knack en persbureau DPA. X – voorheen Twitter – ­experimenteert met community notes, waarbij gebruikers zelf context kunnen scheppen bij misleidende tweets.

Al moet erbij gezegd worden dat haatspraak en milieumis­informatie op het platform exponentieel groeiden sinds de overname door Elon Musk, zo concludeert een rapport in wetenschappelijk tijdschrift Trends in Ecology & Evolution. Socialemediaplatformen ondernemen zeker stappen om desinformatie tegen te gaan, maar tegelijk passen ze hun algoritmes niet aan. De bron van het probleem aanpakken, doen ze dus niet”, vult Van Damme aan.

ByteDance, de Chinese technologiegigant achter TikTok, is de slechtste leerling van de klas. Wie info over covid opzoekt, krijgt een waarschuwing te zien, maar daar houdt het ook op. Ondanks groeiende bezorgdheid over de invloed van de app op jongeren met eetstoornissen, vind je onder amper verhulde hashtags een stortvloed aan schadelijke content. De Groene Amsterdammer noemde TikTok daarom “de fuik van de eetstoornis”, naar een concept van talkshowhost Arjen Lubach: de fabeltjesfuik. De term verwijst naar de verstrikkende alternatieve werkelijkheid waarin complotdenkers op sociale media kunnen terechtkomen. “Het is niet zo dat wie zich inschrijft voor een vitaminekuur meteen gaat geloven in QAnon ­(extreemrechtse complot­theorie, red.)”, zegt Van Damme. “Maar het is wel bewezen dat er een verband is tussen desinformatie en complotdenken. Mensen die vatbaar zijn voor het ene, geloven ook sneller in het andere.” De enige weg uit de fuik? Bewustwording, kritisch nadenken en mediawijsheid. Al hebben Doutzen en Gwyneth daar vast hun eigen ideeën over.

* Bron: Rapport ‘Huidkanker in België’ uit 2021 van Stichting tegen Kanker.

Door Catherine Kosters.

Meer lezen

Gezond

Gezond

Pieptoon? Probeer tinnitustherapie, het heeft tot 90% slaagkans

Gezond

Gezond

De Wachtkamer: ‘Wat zijn de effecten van een maand zonder alcohol?’

Gezond

Gezond

Gezondheidswijsheid of hardnekkige mythe: “Van kou word je verkouden”